O qo‘shmurodov, B. Shukuriddinov

7144-§. Gilli jinslar

Bo‘lakli jinslar ichida gilli jinslar eng ko‘p tarqalgan.

Gillar – eng mayda dispers cho‘kindi jins hisoblanadi. Quruq holatda ular ersimon tuzilishda bo‘lib, qo‘l bilan osongina maydalash mumkin. Ho‘l holida yog‘simon bo‘ladi. Namlanganda gillar yopishqoq va plastik bo‘ladi. Quriganda ho‘l holidagi shaklini saqlab qoladi. Qizdirilsa qattiq toshga aylanadi. Gilning rangi turlicha. Gil qatlamlari suvo‘tkazmaydi.

Hosil bo‘lishiga ko‘ra gillar qoldiq va cho‘kindi (bir joydan ikkinchi joyga ko‘chirib kelingan) turlarga bo‘linadi.

Birinchi xil gillar yemirilganda o‘sha joyda to‘planib qolgan gil minerallaridan hosil bo‘ladi.

Cho‘kindi gillar suvdan juda mayda loyqa mahsulotlarning cho‘kishidan tarkib topadi.

Cho‘kindi gillar orasida yana dengizda (dengiz qirg‘oqlarida), lagunada (dengizdan ajralib qolgan sayoz suv havzasi), shelf zonasida hosil bo‘lgan va kontinental (daryoda, ko‘lda, delyuviy, prolyuviy lyosslari) gillar ajratiladi. Mineral tarkibiga qarab gillar kaolinitli, montmorillonitli va boshqa xillarga ajratiladi. Tarkibida ko‘p kaolinit bo‘lgan gil yog‘simon gil hisoblanadi.

Gillarning asosiy qismini SiO₂ (40–70 %), Al₂O₃ (10–35 %), K₂O, Na₂O, MgO, Fe₂O₃ va H₂O tashkil etadi.

Temir oksidi qo‘shimchalarining mavjudligi gillarga turlicha rang beradi. Gillarning eng ko‘p tarqalgan rangi – qizg‘ish-ko‘ng‘ir, kul rang va sarg‘ish-qo‘ng‘irdir.

Gil konlari juda ko‘p. Ular turli sohalarda: g‘isht tayyorlashda (g‘isht gillari), sopol idishlar, cherepitsalar, buyoqlar tayyorlashda ishlatiladi.

Yagona mineralli gillar (kaolinitli, montmorillonitli va boshqalar) qimmatbaho hisoblanadi. Bunday gillar juda ko‘p tarqalgan.

Gillarning texnik xillaridan chinnisozlik gillari va o‘tga chidamli gillar ajratiladi.

Birinchi xili butunlay kaolinitdan tashkil topadi, ikkinchi xili 1700 °C da eriydi. Ularda aluminiyning gidrat oksidi va slyudalar bo‘ladi.

Argillitlar – zich, suvsizlangan va sementlashgan, suvda erimaydigan gil turi hisoblanadi. Ko‘pincha sement rolini xalsedon o‘taydi.

Toza gillardan tashqari tabiatda aralash qumtosh-gilli tog‘ jinslari ko‘p tarqalgan. Bularga supes va suglinkalar (qumloq va qumoqlar) taalluqlidir. Supeslar (qumloq) taxminan 20–30 %gacha gil zarralaridan, suglinkalar (qumoqlar) esa 20–30 %dan 40–50 %gacha gil zarralardan tashkil topadi.