O qo‘shmurodov, B. Shukuriddinov

6942-§. O‘rta bo‘lakli jinslar

Qumlar – zarralar katta-kichikligiga qarab, juda yirik zarrali (1–2 mm), yirik zarrali (0,5–1 mm), o‘rta zarrali (0,25–0,5mm) va mayda zarrali (0,1–0,25) qumlarga bo‘linadi (8-jadvalga qarang).

Qumlarning mineral tarkibi va rangi turlicha bo‘ladi. Rangi ularni tashkil etgan mineral donachalarining rangiga bog‘liq. Qumlardagi eng ko‘p uchraydigan zarrachalar kvarsdan iborat bo‘ladi. Shuning uchun ham kvarsli qumlar ko‘p uchraydi, dala shpatli qumlar «arkozli qumlar» nomi bilan yuritiladi.

Qumlarda turli miqdorda glaukonit, slyuda, karbonatlar va ma’danli minerallar uchrashi mumkin (magnetit, monatsit, sirkon, oltin, platina, kassiterit, olmos). Ularning qumlardagi sanoat talabiga javob beradigan to‘plamlari soch makonlar deb ataladi. Sochma konlar esa tub konlardan boyroq bo‘ladi va oson o‘zlashtiriladi.

Hosil bo‘lishiga ko‘ra qumlar daryo, dengiz, qo‘l va dyuna qumlariga bo‘linadi. Qumlarni tashkil etgan donachalar o‘tkir qirralidan to yaxshi silliqlangangacha bo‘ladi (dengiz qumlari). Tarkibidagi minerallar soniga ko‘ra monomineralli (bitta mineralli) va polimineralli (ko‘p mineralli) bir tog‘ jinsi va bir mineral bo‘laklaridan iborat bo‘lsa «oligomikt qumlari», aksincha, ko‘p aralashmali bo‘lsa «polimikt qumlar» deyiladi.

Qum toshlar – sementlashgan qumlar hisoblanadi. Ular ham qumlar singari zarralarning o‘lchami, silliqlanganligi bo‘yicha turlarga ajratiladi.

Qumtoshlar sementi ohakli, gilli, kvarsli, bitumli va h.k. bo‘lishi mumkin.

Har xil tarkibli, juda yirik zarrali, murakkab tarkibli qumtoshlarda ba’zi bir asos effuziv jins bo‘laklari uchrasa, bunday qumtoshlar «grauvaklar» deb ataladi.

Piroklast mahsulotlarga boy bo‘lgan polimikt qumtoshlar tufogen qumtoshlar deb yuritiladi. Bunday qumtoshlar muhim ahamiyat kasb etadi. Jumladan, shunday qumtoshlarning borligi ma’lum geologik davrda vulkan jarayonlarining kuchayganligidan darak beradi.

Qumtoshlar sanoatning ko‘p sohalarida ishlatiladi.

Kvarsli qumlar shisha va keramika (shisha, chinni, o‘tga chidamli g‘isht tayyorlashda), sanoatida, qurilishda keng qo‘llaniladi.

Shisha sanoatida ishlatiladigan qumlar juda ham toza bo‘lib, faqat kvarsdan tashkil topgan bo‘lishi shart.