O qo‘shmurodov, B. Shukuriddinov

7245-§. Kimyoviy cho‘kindi jinslar

Kimyoviy va biokimyoviy cho‘kindilar eritmalardan turli reaksiyalar natijasida cho‘kib hosil bo‘ladilar. Bunday reaksiyalar eritmalar konsentratsiyasining va haroratining oshishidan sodir bo‘ladi.

Diagenez bosqichida bunday cho‘kindilar tog‘ jinslariga aylanadilar.

Kimyoviy cho‘kindi jinslarga quyidagilar kiradi: a) laterit va boksitlar, b) temirli jinslar, d) marganetsli jinslar, e) fosforitlar, f) kremniyli jinslar, g) karbonatli jinslar, h) tuzlar.

Lateritlar (lotincha «later» – g‘isht) – alumosilikatli magmatik jinslarning nurashidan hosil bo‘lgan qoldiq – ellyuvial jins hisoblanadilar. Lateritlar aluminiy oksidiga boy bo‘lib, asosan diaspor, gidrargillit va temir oksididan iborat bo‘ladi.

Lateritning rangi qizil, qattiqligi 2 dan 6 gacha bo‘lib, odatda ersimon, ko‘pincha konkretsiya tuzilishga ega bo‘ladi. Lateritlar issiq iqlimli mamlakatlarda qurg‘oqchil va yomg‘irli mavsumlarning o‘zaro almashib turishi natijasida hosil bo‘ladi. Bunday sharoitda magmatik jinslar juda ko‘p miqdorda kimyoviy parchalanadi. Bu jarayon «laterit nurash» deb ataladi. Laterit jarayonida magmatik jinslardan kremniy oksidi va ishqoriy elementlar olib chiqib ketilib, aluminiy va temirning gidrooksidlari hosil bo‘ladi.

Lateritlarning qalinligi bir necha 10 m dan goho 100 m gacha boradi. Boksitlarni qidirish va razvedka qilishda lateritlarni o‘rganishning ahamiyati kattadir. Lateritlar aluminiy uchun asosiy xomashyo bo‘lgan boksitlarning hosil bo‘lishida asosiy ahamiyatga ega.

Boksitlar – cho‘kindi yoki qoldiq tog‘ jinsi. Aluminiy uchun ma’-

dan hisoblanadi. Tarkibi aluminiyning gidrooksidi-diaspor, byomit va gibbsit kabi minerallardan, temirli xloritlar, kaolinitdan tashkil topgan. Mineral tarkibiga ko‘ra boksitlar diasporli, byomitli va gibbsitli xillarga bo‘linadi. Tashqi ko‘rinishidan boksitlar juda mayda dispersli yumshoq yoki zich jinsga o‘xshaydi. Qattiqligi – 2–4, zichligi – 2. Boksitlarning rangi oq, kul rang, sariq, qizil. Ayniqsa oq va qizil rang ular uchun eng xarakterli hisoblanadi. Rangi tarkibidagi temirning miqdoriga bog‘liq bo‘ladi. Ko‘pincha boksitlar oolitli tuzilishga ega bo‘ladi va gil jinslariga juda ham o‘xshaydi. Boksitlar nurash jarayonida ko‘l va sayoz dengiz qirg‘oqlarida hosil bo‘ladi. Aluminiy uchun asosiy xomashyo hisoblanadi (45-rasm).

45-rasm. Boksit jinsi.