O qo‘shmurodov, B. Shukuriddinov

Burnonitning kimyoviy tahlili ma’lumotlari:

	% og‘irligiga ko‘ra	Atom og‘irligi	Atom miqdori	Nisbati
Pb	42,75	207,2	0,204	1
Cu	12,77	63,6	0,201	1
Sb	24,76	121,8	0,206	1
S	19,40	32,0	0,606	1
Jami	99,68

Shunday qilib, minerallarning kimyoviy formulasi PbCuSbS³ shaklida yozilishi kerak.

3-jadval

Rodonitning kimyoviy tahlili ma’lumotlari

	% og‘irligiga ko‘ra	Molekulyar og‘irligi	Molekulyar Miqdori	Nisbati
SiO2	46,06	60,1	0,767	1
Al^2O^3	0,11	101,9	0,001	–
Fe^2O^3	yo‘q	–	–	–
FeO	1,83	71,8	0,025	1
MnO	44,76	70,9	0,630	1
CaO	6,59	56,1	0,117	1
Jami	99,35

Bu mineralning formulasini (Mn, Ca) O · SiO₂ yoki (Mn, Ca) SiO₃ shaklida ifoda etish mumkin.

Atom og‘irliklari Mendeleyev jadvalidan olinadi. Oksidning molekulyar og‘irligi esa elementlar atom og‘irligi yig‘indisidan tashkil topadi.

Rentgen spektral tahlil moddaning katod nurlari ta’sirida shu modda tarkibida ishtirok etayotgan har qaysi kimyoviy elementning o‘ziga xos to‘lqin uzunligiga ega bo‘lgan rentgen nurlarini chiqarishiga asoslangan.

Lyuminessent tahlil. Lyuminessensiya hodisasi qorong‘ida yaxshi ko‘rinadi. Shunday xususiyatga ega bo‘lgan minerallar nur ta’sirida biror rangga bo‘yalgandek, ba’zan ochiq rangli bo‘lib yarqirab ko‘rinadi.

Oddiy ko‘z bilan ko‘rib aniqlash qiyin bo‘lgan minerallarning tog‘ jinslaridagi xol-xol donalarini shunday yo‘l bilan aniqlash juda osondir. Masalan, sheelit (CaWO₄) kabi shunday muhim ahamiyatli mineral simobli kvars lampasi ostida chiroyli havo rang (ba’zan ko‘kimtir) yoki sarg‘ish-yashil rangli bo‘lib, flyuorit CaF₂ tiniq ko‘k tusli bo‘lib flyuoressensiyalanadi. Tarkibida uran, turlicha tarkibli bitumlari bo‘lgan bir qator minerallarning shunday nur chiqarishi juda yaqqol ko‘rinib turadi.

Shlix tahlili. Tog‘ jinslari va ma’danlarning nurashi natijasida yer yuzida nurash mahsulotlari to‘planadi. Ular orasida kimyoviy barqaror minerallar – kvars, magnetit (Fe₃O₄), sirkon (ZrSiO₄), turmalin, rutil (TiO₂), ba’zan kassiterit (SnO₂), oltin, platina va boshqa minerallar saqlanib qoladi. Ular oqin suvlar bilan yuvilib, soylar va dengiz qirg‘oqlari bo‘ylab yotqizilgan jinslar orasida sochilma kon shaklida to‘planadi. Shu bo‘shoq jins namunalarini oddiy asbob-uskunalar yordamida yuvib, «shlix» deb ataladigan eng og‘ir minerallar konsentrati olinadi.

Shlixlardagi minerallarning diagnostikasi va miqdorini aniqlash uchun olingan materialning o‘rtacha hajmidagi namunasi (10-20 g miqdorda) avvalo standart elaklardan o‘tkaziladi va donalarning kattakichikligiga qarab fraksiyalarga ajratiladi. Shundan keyin har qaysi fraksiyalar magnit yordamida magnitli fraksiyaga ajratib olinadi. Magnit tortmagan qoldiq elektromagnit yordamida har xil magnit tortuvchi (berilayotgan tok kuchiga qarab) yana bir qator fraksiyalarga ajratilib, shundan keyin minerallarni solishtirma og‘irligiga ko‘ra maxsus suyuqliklarga (bromoform, Tule suyuqligi va boshqa) solib maxsus bo‘lgich yoki oddiy kimyoviy voronkalarda ajratiladi.

Minerallarning shunday usullar bilan olingan fraksiyasi avval binokulyarda ko‘rib, tashqi belgilariga (donalarining shakli, shaffofligi, yaltirashi, rangi, qattiqligi va boshqa xususiyatlariga) qarab terib olinadi. Undan keyin muayyan sindirish ko‘rsatkichiga ega bo‘lgan immersion suyuqliklar yordamida optik konstantalari aniqlanadi va zarur bo‘lgan hollarda mikrokimyoviy sifat reaksiyalari, spektral, luminessensiya va boshqa tekshirish usullari qo‘llaniladi. Shaffof bo‘lmagan ma’dan minerallarni sementlovchi moddalar yordamida yaxlitlab, ulardan jilolangan shlif tayyorlanadi va ularni tekshirish mikroskopda qaytgan yorug‘lik nuri ta’sirida olib boriladi.

Elektron mikroskopda tekshirish. Ma’lumki, mikroskopning ko‘rish chegarasi (katta-kichikligiga ko‘ra juda mayda zarrachalarni ko‘rib ajratish mumkin bo‘lgan qobiliyati) ko‘p jihatdan tekshiralayotgan jism ustiga tushayotgan yorug‘likning to‘lqin uzunligiga bog‘liq(yorug‘lik to‘lqin uzunligi qanchalik kichik bo‘lsa, mikroskopda shunchalik mayda zarrachalarni ko‘rish mumkin). Mavjud optik mikroskoplarning ko‘rish qobiliyati unchalik katta emas.

Jinslarni tekshirish uchun «replika usuli» (mayin kolloid yoki kvars-polistirolli va boshqa plyonkalar hosil qilish yo‘li bilan o‘sha jins yuzasi rasmini tushirib olish usuli) ham mavjud bo‘lib, bu usul kristallar yonlari sathining, shuningdek, minerallardagi reaktiv ta’sir etmagan jilolangan yuzalarning nozik xossalarini ko‘rsatadi.

Eksperimental tahlil laboratoriya sharoitlarida tabiiy jinslar, shuningdek, minerallar tarkibiga mos keladigan sun’iy birikmalarni olishda juda muhim ahamiyatga ega. Shu yo‘l bilan, ayrim hollarda tarkibi va shakliga ko‘ra tabiiy minerallarga juda o‘xshab ketadigan birikmalarni olish va o‘sha minerallarning kristallashishi hamda paydo bo‘lishini aniqlash mumkin bo‘ladi.

Keyingi yillarda laboratoriya usulida tabiatda kam uchraydigan bezak va qimmatbaho minerallarni olish jadal suratlar bilan rivojlanmoqda.