O qo‘shmurodov, B. Shukuriddinov

Granatlar guruhi. Granatlar guruhi minerallari ikki qatorga bo‘linadi:

1) almandin qatori	–	(Mg, Fe, Mn)3Al2[SiO4]3
pirop	–	Mg3 Al2[SiO4]3
almandin	–	Fe3 Al2[SiO4]3
spessartin	–	Mn3Al2[SiO4]3
2) andradit qatori	–	Ca3(Al,Fe,Cr)2[SiO4]3
grossulyar	–	Ca3Al2[SiO4]3
andradit	–	Ca2Fe2[SiO4]3
uvarovit	–	Ca3Cr2[SiO4]3

Granatlar guruhi minerallari kub singoniyali; simmetriya ko‘rinishi geksaoktaedrik. Kristall qiyofasi rombik dodekaedr, tetragon-trioktaedr. Ko‘pincha donador yaxlit massalar holida topiladi. Granatlarning rangi va tarkibi o‘zgaruvchan bo‘ladi. Odatda ular qizil, qo‘ng‘irqizil, sariq, zumrad-yashil, qoramtir, ba’zan qora. Qattiqligi 6,5–7,5; notekis yuzalar hosil qilib sinadi. Solishtirma og‘irligi 3,5–4,2. Granatlarga xos belgi-kristallarning o‘ziga xos qiyofasi, yog‘langandek yaltirashi, o‘ta qattiqligi. Granatlar kontakt-metasomatik, regional metamorfizmda yuzaga keladi. Granatlarning shaffof rangli chiroyli xillari zargarlik ishlarida qimmatbaho tosh sifatida ishlatiladi.

Sirkon – ZrSiO₄. nomi forscha «Sar» – oltin, «gun» – rang degan so‘zlarni anglatadi. Uning tarkibida ZrO₂ – 67 % va SiO₂ – 32 % bo‘ladi, aralashma tariqasida gafniy HfO₂ – 4 %gacha, siyrak yer elementlaridan Y₂O₃ va Ce₂O₃ aniqlangan. Bularan tashqari Nb va Ta, ba’zan ThO₂ – 1,5 % bo‘ladi.

Singoniyasi-tetragonal. Tabiatda tetragonal-dipiramidal, ba’zan prizma shaklida uchraydi.

Qattiqligi – 7–8. U notekis chig‘anoqsimon yuzalar hosil qilib sinadi. Solishtirma og‘irligi – 4,6–4,7; uning o‘zgargan xili – sirtalitlarda 3,8 gacha kamayadi. Sirkon turlari bo‘lgan malakon va sirtalit, odatda radioaktivdir.

Aniqlash belgilari. Sirkon kristallari ko‘proq tetragonal kalta ustunsimon hamda dipiramidal qiyofada uchraydi. Sirkon magmatik intruziv jinslar: nefelinli sienitlarda, granitlarda, gneyslarda xol-xol bo‘lib joylashgan shakllarda bo‘ladi. Odatda nordon va ishqorli jinslarning pegmatitlarida kengroq miqdorda uchraydi. Sirkonning shaffof hamda rangi chiroyli xillari zargarlikda ishlatiladi. Gafniy va sirkoniy ajratib olinadi.

Sfen – CaTiSiO₅. yunoncha «sfen» – pona ma’nosini bildiradi.

Tarkibida: CaO – 28,6 %, TiO₂ – 40,8 %, SiO₂ – 30,6 %, bundan tashqari FeO – 6 %gacha, MnO –3 %gacha, (Y, Ce)₂O₃ – 12 %gacha aralashmalar borligi aniqlangan. U monoklin singoniyali, simmetriya ko‘rinishi rombo-prizmatik, kristallarining ko‘ndalang kesimi ponaga o‘xshash, ba’zan tabletkasimon. Sfenning rangi sariq, qo‘ng‘ir, yashil, ba’zan qora, pushti yoki qizil bo‘ladi. Yaltirashi olmosdek, yog‘langandek, qattiqligi 5–6, solishtirma og‘irligi 3,2–3,5, aniqlash belgisisarg‘ish-qo‘ng‘ir rangi va ponasimon shakli bilan ajraladi. U qizdirilgan HCl, H₂SO₃, kislotalarida kaltsiy sulfat (CaSO₄) tuzi hosil qilib, butunlay parchalanadi. Sfen ikkinchi darajali mineral sifatida ishqorli va nordon o‘rta intruziv jinslarda dala shpatlari, nefelin, egirin, sirkon, apatit va boshqa minerallar bilan bir assotsiatsiyalarda uchraydi. Biroq uning yirik kristallari ishqorli pegmatitlarda bo‘ladi. U ba’zan metamorfik jinslar (gneyslar, kristallik slanetslar, amfibolit) uchun xos mineral holida yuzaga keladi.

Topaz – Al[SiO₄](F,OH)₂. Nomi Qizil dengizdagi Topazos orolidan kelib chiqqan. Tarkibida: Al₂O₃ – 62,0–48,2 %, SiO₂ – 3–28,2 %, F – 13–20,4 %. H₂O – 2,45 %gacha. U rombik singoniyali; uning yaxshi kristallari kam uchraydi, faqat bo‘shliqlarda topiladi. Topazning yirik kristallari (25–32 kg) pegmatitlarda topilgan (35-rasm). U ko‘pincha pinakoid, dipiramidalar va boshqa shakllari ko‘proq uchraydigan prizmatik qiyofalarda mavjud. U rangsiz, ba’zan och sariq, somon sariq va och havo rang, och pushti, kamdan kam och qizil tuslarda bo‘ladi. Yaltirashi shishadek; qattiqligi – 8.

35-rasm. Topaz.

Uning solishtirma og‘irligi 3,5–3,57. Topaz nordon intruziv jinslarda ikkinchi darajali mineral; ammo ularning pegmatitlarida ko‘p uchraydi. Bularda flyuorit, turmalin, kvars, berill, kassiterit, volframitlar bilan bir paragenetik assotsiatsiyalar hosil qiladi. Topaz ayniqsa greyzenlarda keng tarqalgan. U slanets, gneyslar oralaridagi yuqori haroratli gidrotermal tomirlarda ham yuzaga keladi. Topazning yirik, shaffof rangli chiroyli kristallari bezak tosh hisoblanadi.