O o ’ ’ z z b b e e

 
1- jadval: Bank mahsulotlarini risk darajasi. 
 
Bank mahsulotlari 
Mahsulotlarning tovar-
kiymat xususiyati 
Xavf-xatar 
parametralri 
(potensiali) 
Ssuda operatsiyalari
Qarzdorlarga kredit 
berish 
Kredit riski 
(imkoni bor va 
ommabop) 
Depozitlarni boshqa 
banklarga joylashtirish 
Moliyaviy resurslar 
savdosi 
Foizli risk 
(axborotlarga ega 
bo‘lish saviyasiga 
ko‘ra) 
Depozitlarni 
mijozlardan jalb etish 
Moliyaviy resurslarni 
sotib olish 
Foizli risk 
Mijozlar talabiga 
ko‘ra xisob-kitoblarni 
amalga oshirish 
Xizmatlar savdosi 
Tijorat riski 
imkoniyati
Kapital 
qo‘yilmalarni bankning 
shaxsiy mablag‘lari 
xisobidan moliyalash 
Moliyaviy resurslar 
savdosi 
Risklarning yuqori 
extimolliligi 
Qimmatbaho 
qog‘ozlarni olish 
Qimmatbaxo qog‘ozlar 
portfelini shakllantirish 
uchun bank xarajatlari 
Tizimli risk 
imkoniyati 
Kafolatnomalarni 
berish va kafolatlash
Xizmat ko‘rsatish 
Kafolat tasnifiga 
bog‘liq risk 
Valyuta oldi-sotdisi 
va uni sotib olish 
Oldi-sotdi savdosi 
Valyuta riski 
Lizing 
operatsiyalarini amalga 
oshirish 
Ijara 
Axamiyatsiz risk 
0 
Xizmatlar ko‘rsatish 
va tovar etkazib berish 
bazasidan
Oldindan to‘lov, pul 
mablag‘lari savdosi
Pul mablag‘larini 
yo‘qotish riski 
(ahamiyatli) 
 
6-mavzu: Tijorat banklarida portfel riski va uni boshqarish 
Reja: 

---

84
1. Tijorat banklarida portfel riski va uning turlari 
2. Tijorat banklarida portfel riskini boshqarish 
 
Portfel riski – bu alohida qimmatli qog‘ozlar turlari hamda ssudalarning barcha 
kategoriyalari bo‘yicha ziyon ko‘rish ehtimolidir.
Portfel risklari quyidagi turlarga ajratiladi:
1. Moliyaviy risklar; 
2. Likvidlilik risklari; 
3. Sistematik risklar; 
4. Nosistematik risklar. 
Moliyaviy risklar moliyaviy resurslar (ya’ni, pul mablag‘lari)ni yo‘qotish ehtimolligi 
bilan bog‘liqdir. Moliyaviy risklar deganda, tashkilot moliyaviy faoliyatining oldindan 
aniq bo‘lmagan shart-sharoitlari holatida ko‘zda kutilmagan moliyaviy yo‘qotishlar 
(daromad va foydaning kamayishi, kapital bo‘yicha yo‘qotishlar va boshqalar)ning 
ehtimolligi tushuniladi. Moliyaviy risklar quyidagi tarzda aniqlanadi: banklar, shu 
jumladan qo‘shma banklar jalb qilingan mablag‘lari qanchalik yuqori bo‘lsa, aksiyadorlar 
va muassislar uchun shunchalik risk darajasi yuqori bo‘ladi. Ayni paytda jalb qilingan 
mablag‘lar moliyalashtirishning muhim va foydali manbaidir, chunki u bankning 
qimmatli qog‘ozlarini qo‘shimcha tirajlarini chiqarish va sotishdan ko‘ra kamroq xarajat 
qilishga olib keladi. Qarz oluvchilar uchun belgilangan me’yorlarga binoan, o‘z 
mablag‘lari va jalb qilingan mablag‘lar o‘rtasidagi nisbat, ya’ni qarzdorlik koeffitsienti 
(Qk) 0,2-0,3 doirasida tebranib turadi. Bu risk “rыchag” riski (leveraj - leverage) bilan 
chambarchas bog‘liq bo‘lib, u o‘zgarmas daromad darajasi va o‘zgaruvchan daromad 
darajasiga ega qimmatli qog‘ozlarga amalga oshirilgan kapital qo‘yilmalarning bankning 
asosiy va aylanma kapitalining umumiy hajmiga nisbatiga bog‘liq bo‘ladi. Mazkur risk 
quyidagi formula asosida baholanadi: 
ROE= ROA x EM; 
Bunda:

---

85
ROA – aktivlarning daromadliligi, ya’ni bankning barcha mablag‘larida foydalanish 
samaradorligi darajasi; 
ROE – aksiyadorlik kapitaldan samarali foydalanish darajasi; 
EM – bankning o‘ziga tegishli mulki koeffitsienti. 
Likvidlilik riski – bu moliyaviy aktivlarning tezlikda naqd pulga aylanish qobiliyati 
bilan bog‘liq risklardir, ya’ni iste’mol qiymati va sifatini baholashda o‘zgarishlar ro‘y 
bergani sababli qimmatli qog‘ozlar yoki boshqa tovarlarni realizatsiya qilishda 
yo‘qotishlarga uchrash ehtimolligi bilan bog‘liq risklar. Jahonning muhim birjalarda 
aksiyalari muomalada bo‘lgan yirik va mashhur banklar va korxonalar mazkur riskka 
kamroq uchraydi. Kichik firmalar (ya’ni, yangi tashkil qilingan va venchur firmalar) esa 
ushbu risk bo‘yicha xavflidir. Mazkur holatda dallollarni tanlashga alohida e’tibor berish 
lozim. Moliyaviy dallollarning asosiy turlari, ular huquq va majburiyatlarining o‘ziga xos 
xususiyatlari bankning ishbilarmonlik faolligiga katta ta’sir ko‘rsatadi. Ularni to‘g‘ri 
tanlash riklarning barcha darajasiga ta’sir ko‘rsatadi.
Sistematik risklar - umumbozor tebranishlar tufayli kelib chiqqan aksiyalar baholari, 
ularning daromadliligi, obligatsiyalar bo‘yicha joriy va kutilayotgan foiz, dividendning 
oldindan kutilayotgan darajasi va qo‘shimcha daromadlarning o‘zgarishi bilan bog‘liq 
risklardir. Sistematik risklar o‘z ichiga foiz stavkalarini o‘zgarish riski, umumbozor 
baholarining o‘zgarish riski va inflyasiya risklarini oladi. Ularni oldindan etarli darajada 
bashoratlash mumkin, chunki aksiyalarning birja kursi va bozorning umumiy holati 
o‘rtasidagi bog‘liqlik muntazam va turli birjaviy indekslar bilan etarli darajada real 
ruyxatga olinadi.
Nosistematik risklar bozor holatiga bog‘liq bo‘lmasdan, alohida bankning 
xususiyatidir. Nosistematik risklar tarmoq va moliyaviy turlarga bo‘linadi. Nosistematik 
risklar darajasiga ta’sir ko‘rsatuvchi asosiy omillarga moliyaviy resurslarni kiritishning 
muqobil sohalarining mavjudligi, tovar va fond bozorlarining kon’yunkturasi va 
boshqalar kiradi.

---

86
Sistematik va nosistematik risklarning yig‘indisi investitsiyalar riski deb 
hisoblanadi. 
Risk va daromadlilik xarakteristikasini aks ettiruvchi portfelli yondashuv (portfolio 
approach), korxonaning aktiv va passivlarini (umumiy holda boshqa boyliklarni ham) 
yagona tizim – portfel sifatida qabul qilishni nazarda tutadi. U quyidagi formulalarga 
asoslanadi: 
1 
Aksiyadorlik 
kapitalining 
daromadliligi 
= 
Sof foyda/ 
Aksiyadorlik 
kapital summasi 
2 
Sof foyda
(Ma’lum bir davr uchun) 
= 
(Ma’lum bir davr uchun barcha 
foydalarning umumiy summasi + 
Ma’lum bir davr uchun aktivlar 
bozor bahosining o‘zgarishi)/ 
Aktivning birlamchi qiymati 
(bahosi) 
3 
Aksiyalarning
hisob-kitob 
bahosi 
= 
Aksiyadorlik kapital 
summasi/Muomalaga chiqarilgan 
aksiyalar umumiy summasi 
4 
Bitta aksiyaga
hisob-kitob
qilingan
daromad
= 
Aksiyadorlik 
kapitalining 
daromadliligi x Aksiyalarning 
hisob-kitob bahosi 
Jami kapital
= 
Sof foyda summasi/Barcha 
aktivlarning qiymati 

---

87
5 
daromadliligi 
6 
«Moliyaviy rыchag” 
= 
(Barcha aktivlarning 
qiymati/Aksiyadorlik kapital 
summasi) x 0,33 
Aksiya riski foiz stavkalarining o‘zgarishida o‘z aksini topadi va m’lum davrda 
davlat va bank foiz stavkalari o‘zgarishi natijasida sof foydaning kamayishi uchun 
yuzaga keladi. Bu holatda, odatda, yangiroq aksiyalarning egalari yutuqqa erishadi, biroq 
boshqa aksiyadorlar ham raqobatga chidamli bo‘lib qoladi. 
“Portfel nazariyasi” (Portfolio Theory)ning 3ta asosiy konsepsiyasi mavjud. Ular 
quyidagilardir: 
1. Riskdan qochish (Risk Aversion) konsepsiyasida aksiyador va investorlar 
imkoniyat paydo bo‘lishi bilanoq, doimo riskdan qochishga intilishadi. Bu konsepsiya 
“kamayib boruvchi samara” (Diminishing Utility) qonuni bilan bog‘liq, ya’ni kapital 
summasi qanchalik katta bo‘lsa, aksiyadorda uni o‘stirish istagi shunchalik kamayib 
boradi; 
2. Koordinata tizimida joylashgan samaradorlik darajasining “mustaqil egri 
chiziqlari” (Indifference Curves) konsepsiyasi. Mustaqil investitsiyalar (investitsiya 
portfellari), ya’ni “mustaqil egri chiziqlar” o‘zida samaradorlik darajasini aks ettiradi. 
Ularning yordamida bank tashkiloti rahbariyati daromad va risklar darajasini tartibga 
solib boradi; 
3. “Kapitalni taqsimlash” (Kapital Rationing) konsepsiyasi investitsiyalarni sun’iy 
ravishda cheklash (shu jumladan, davlat tomonidan ham) mavjud bo‘lgan shart-
sharoitlarda ishlatilishi mumkin. Bu holatda bank ba’zi-bir loyihalarga, agarda ularni 
foydali deb topsa ham, o‘z pullarini kiritish imkoniyatiga ega bo‘lmaydi. 
Portfel riski darajasi ko‘p hollarda umumbozor narxlarning tushishi riski bilan 
bog‘liq. Umumbozor baholarining tushishi riski – bu ba’zi-bir moliyaviy aktivlar 
bo‘yicha daromad olmaslik riskidir. Bu ko‘p hollarda bozorda muomalada bo‘lgan 
barcha qimmatli qog‘ozlarning baholarini bir vaqtda pasayishi bilan bog‘liq bo‘ladi. 

---

88
Bozor iqtisodiyoti rivojlangan mamlakatlarda bozorni o‘rganuvchi firmalar 
(masalan, “Standart end Purs”) borki, ular turli qimmatli qog‘ozlarning portfel riski 
darajasini tahlil qilib boradilar. Qimmatli qog‘ozlar ishonchliligining quyidagi tasnifi 
mavjud: AAA, AA, A, VVV, VV, V......D. AAA......VVV kategoriyaga kirgan qimmatli 
qog‘ozlar kamroq riskka tortilgan bo‘lsa, D kategoriya esa nominal qiymatning qaytishini 
ham kafolatlamaydi, ya’ni asosiy kapital qiymati kelishilgan muddatning oxirida katta 
savol ostida qoladi. 
Albatta, risk va daromadlilik darajalari o‘rtasidagi aniq bog‘liqlik rivojlangan va 
barqaror bozorda aniq-ravshan ko‘rinadi. Xususiy firmalar va aksiyadorlik 
korxonalarining qimmatli qog‘ozlari davlat obligatsiyalariga nisbatan riskka ko‘proq 
tortilgan. Davlat nazariy va amaliy jihatdan bankrot bo‘la olmaydi, chunki uning qarz 
majburiyatlari bo‘yicha daromad butun mamlakatning boyligi bilan kafolatlanadi. Ayni 
paytda, nodavlat, aksioner va venchur korxonalari sharoitlarga tez moslashuvchan va 
samaralidir, biroq bankrotlik darajasi yuqoriroqdir.