O o ’ ’ z z b b e e

Diversifikatsiya pul mablag‘larni bahosi va daromadliligi bevosita bir-biri bilan 
bog‘liq bo‘lmagan turli aktivlar o‘rtasida taqsimlash hisobiga umumiy riskka tortilganlik 
darajasini kamaytirishning usulidir. Diversifikatsiyaning mohiyati bir voqea bo‘yicha 
yo‘qotishlarni maksimal darajada pasaytirishda yotadi, biroq ayni paytda nazorat qilish 

---

96
lozim bo‘lgan risklar turlari oshib boradi. SHunday bo‘lsa ham, diversifikatsiya risk 
darajasini pasaytirishning eng asoslangan va xarajati nisbatan kamroq bo‘lgan usul bo‘lib 
hisoblanadi.
Diversifikatsiya kapitalni turli faoliyat shakllari o‘rtasida taqsimlash jarayonida 
riskning bir qismidan holi bo‘lish imkonini beradi. Masalan, investor tomonidan bir 
aksiyadorlik jamiyati aksiyalari o‘rniga 5ta aksiyadorlik jamiyatining aksiyalari sotib 
olinishi, u tomonidan o‘rta darajadagi daromad olish ehtimolligini 5 marta oshiradi va 
shunga muvofiq risk darajasini 5 marta pasaytiradi. Diversifikatsiya moliyaviy aktivlar 
portfeli va bank ssudalari portfelini shakllantirishda tegishli holda bozor va kredit 
risklarini pasaytirishning eng mashhur mexanizmlaridan biri bo‘lib hisoblanadi.
Biroq, diversifikatsiya investitsion riskni to‘liq yo‘q qilish imkonini bermaydi. Bu 
tadbirkorlik va xo‘jalik yurituvchi sub’ektning investitsion faoliyatiga tashqi omillar 
ta’sir ko‘rsatishi bilan bog‘liqdir. Tashqi omillar kapital qo‘yilmalarning alohida 
ob’ektlarini tanlash bilan bog‘liq bo‘lmaganligi sababli, diversifikatsiya ularga ta’sir 
ko‘rsatmaydi. 
Tashqi omillar moliyaviy bozorni to‘liqligicha qamrab oladi, ya’ni ular alohida 
xo‘jalik sub’ektlarigagina emas, balki barcha investitsion muassasalar, banklar, 
moliyaviy kompaniyalarning moliyaviy faoliyatiga ta’sir qiladi. Tashqi omillarga 
umuman mamlakatning iqtisodiyotida ro‘y berayotgan jarayonlar, harbiy harakatlar, 
inflyasiya va deflyasiya, Markaziy bank hisob stavkasining o‘zgarishi, tijorat banklarida 
depozitlar va kreditlar bo‘yicha foiz stavkalarining o‘zgarishi va h.k. kiradi. Mazkur 
jarayonlar bilan vujudga kelgan risklarni diversifikatsiya orqali kamaytirib bo‘lmaydi. 
SHunday qilib, risk 2 qismdan iborat: diversifikatsiya qilinadigan risk va 
diversifikatsiya qilinmaydigan risk. 
Diversifikatsiya qilinadigan, ya’ni nosistematik riskni taqsimlash orqali, ya’ni 
diversifikatsiya qilish yo‘li bilan oldini olish mumkin. 

---

97
Diversifikatsiya qilinmaydigan, ya’ni sistematik riskni diversifikatsiya orqali 
kamaytirib bo‘lmaydi.
Tadqiqotlar shuni ko‘rsatmoqdaki, kapital qo‘yilmalar ob’ektlarining kengayishi, 
ya’ni riskni taqsimlash, risk hajmini osonlikda va sezilarli darajada pasaytirish imkonini 
beradi. SHuning uchun, diversifikatsiya qilinmaydigan risk darajasini pasaytirishga 
alohida e’tibor berish zarur. SHu maqsadda, xorijiy amaliyotda “portfel nazariyasi” 
ishlab chiqilgan. Mazkur nazariyaning bir qismi bo‘lib, sistematik risk va qimmatli 
qog‘ozlar daromadliligini bog‘lash modeli (Capital Asset Pricing Model – SARM) 
hisoblanadi. 
Riskni sug‘urtalash risk darajasini pasaytirishning eng keng tarqalgan va muhim 
usulidir.
O‘z mohiyatiga ko‘ra sug‘urtalash, turli risklarlarning kutilayotgan ta’sirida yuzaga 
keladigan zararlarni qoplash uchun mo‘ljallangan resurslarni oldindan zahiralashning 
shakli bo‘lib hisoblanadi. Sug‘urtalashning iqtisodiy mohiyati shundaki, unda alohida 
sug‘urta qildiruvchi tomonidan kutilayotgan zarardan sezilarli darajada kam summada 
belgilangan badalni o‘tkazish orqali zahira (sug‘urta) fondi yaratilishi va sug‘urta 
hodisasi ro‘y berishi bilan sug‘urta qoplamasini olishdadir. SHunday qilib, riskning katta 
qismini sug‘urta qildiruvchi tomonidan sug‘urtalovchiga o‘tkazish jarayoni amalga 
oshiriladi. 
Riskni sug‘urtalash mohiyati bo‘yicha belgilangan to‘lov evaziga ma’lum darajadagi 
risklarni sug‘urta kompaniyasiga o‘tkazishdir. Bu holatda, foydalilikning ma’lum 
darajada kamayishi hisobiga ko‘zda tutilmagan holatning mavjud bo‘lmaydi.
Sug‘urtaga yaratilgan pul fondining maqsadliligi, uning resurslarini oldindan 
kelishilgan hollarda faqatgina yo‘qotishlarni qoplash uchun sarflanishi, munosabatlar 
xarakterining ehtimolligi, mablag‘larning qaytarishliligi xosdir. 
Riskni boshqarish usuli sifatida sug‘urtalash chora-tadbirlarning 2ta shaklini 
anglatadi: 

---

98
1) sug‘urta kompaniyasiga yordam so‘rab murojaat qilish; 
2) bir turdagi riskka uchragan tadbirkorlar guruhi o‘rtasida zararni taqsimlash (o‘z-
o‘zini sug‘urtalash). 
Kredit bozori xizmati sifatida sug‘urtalash ishlatilganda, bu moliyaviy menedjerni 
o‘ziga qulay bo‘lgan sug‘urta mukofoti va sug‘urta summasi o‘rtasidagi nisbatni 
aniqlashga majburlaydi. Sug‘urta mukofoti – bu sug‘urta riski uchun sug‘urta 
qildiruvchining sug‘urtalovchiga to‘lovidir. Sug‘urta summasi – moddiy boyliklar va 
sug‘urta qildiruvchining aktivlari bo‘yicha riski sug‘urta qilingan pul summasi. 
Xo‘jalik yurituvchi sub’ektlar va fuqarolar o‘zlarining mulkiy manfaatlarini 
sug‘urtaviy himoya qilish uchun o‘zaro sug‘urtalash jamiyatlari tashkil etishlari mumkin. 
Loyiha rejasi va shartnomaviy hujjatlar tayyorlanishi jarayonida riskni taqsimlash 
amalga oshiriladi. Alohida risk bo‘yicha javobgarlik aybdor tomon yoki javobgarligi 
doirasida yo‘qotishlarga olib kelishi mumkin bo‘lgan hodisa ro‘y bergan tomonga 
yuklatiladi. Albatta, bu holda tomonlarning har biri o‘z yo‘qotishlarini minimallashtiradi. 
Odatda, yirik firmalar o‘z-o‘zini sug‘urtalashdan foydalanishadi, ya’ni bu shunday 
jarayonki, unda ko‘p hollarda bir turdagi riskka uchrab turadigan tashkilot oldindan 
mablag‘larni ajratib qo‘yib, ularni yig‘ib boradi va natijada ulardan zararlarni qoplaydi. 
Bu orqali, sug‘urta firmasi bilan tuziladigan qimmatbaho bitimdan qochish imkoniyati 
paydo bo‘ladi.
O‘z-o‘zini sug‘urtalash shuni anglatadiki, tadbirkor sug‘urta kompaniyasidan 
sug‘urta polis xarid qilish o‘rniga, u o‘zini-o‘zi sug‘urtalashni ma’qul ko‘radi. Bu orqali 
u sug‘urtalash bo‘yicha kapital xarajatlari iqtisod qiladi. 
Tadbirkorlar tomonidan ishlab chiqarish-savdo jarayonidagi ehtimoliy zararlarni 
qoplash bo‘yicha alohidalashgan fondning yaratilishi o‘zini-o‘zi sug‘urta qilishning 
mohiyatini aks ettiradi. O‘zini-o‘zi sug‘urtalashning asosiy vazifasi bo‘lib, moliyaviy-
tijorat faoliyatdagi muvaqqat qiyinchiliklarni operativ tarzda engib o‘tishdir.
O‘zini-o‘zi sug‘urtalash jarayonida turli zahira va sug‘urta fondlari yaratiladi. Ushbu 
fondlar o‘zining yaratilish maqsadiga bog‘liq tarzda pul va natural shaklda tashkil etilishi 
mumkin. Masalan, eng avvalo, fermerlar va qishloq xo‘jaligining boshqa sub’ektlari 

---

99
natural sug‘urta fondlari (urug‘li, donli va h.k.) yaratadilar. Ularning tashkil etilishi 
noqulay iqlim va tabiiy sharoitlarning ro‘y berishi ehtimoli bilan zaruriyatga aylangan. 
Eng avvalo, pul shaklidagi zahira fondlari ko‘zda tutilmagan xarajatlar, kreditorlik 
qarzdorliklar, xo‘jalik sub’ektini likvidatsiya qilish bo‘yicha xarajatlarni qoplash ehtimoli 
uchun tashkil qilinadi.
Ularning yaratilishi aksiyadorlik jamiyatlari uchun majburiydir. Jahon amaliyotida 
aksiyadorlik jamiyatlari va xorijiy kapital ishtirokidagi korxonalar qonunchilikda 
belgilangan tartibda ustav kapitalning 15 foizidan kam bo‘lmagan va 25 foizidan 
oshmagan miqdorda zahira fond tashkil etishga majburlar. 
Aksiyadorlik jamiyati zahira fondiga emission daromad, ya’ni aksiyalarni 
realizatsiya qilishda ishlab topilgan, nominal bahodan yuqori bo‘lgan, aksiyalarning 
sotuv va nominal qiymati o‘rtasidagi farq summasini qo‘shadi. Ushbu summani turli 
maqsadlarda ishlatish yoki taqsimlash mumkin bo‘lmaydi, faqatgina aksiyalarning o‘z 
nominal qiymatidan past bahoda sotish hollari bundan mustasno. 
Aksiyadorlik jamiyatining zahira fondi kutilmagan xarajatlar, shu jumladan 
obligatsiyalar bo‘yicha foizlarni va imtiyozli aksiyalar bo‘yicha dividendlar to‘lashni 
(agarda, foyda mazkur maqsadlar uchun etarli bo‘lmagan hollar uchrasa) moliyalashtirish 
uchun ishlatiladi. 
Risk ta’sirining oqibatlarini kamaytirish maqsadida kompaniya faoliyatida noqulay 
o‘zgarishlar ehtimoli uchun moliyaviy resurslarni zahiralashdan foydalaniladi. Ko‘zda 
tutilmagan xarajatlarni qoplash bo‘yicha zahiraning tashkil etilishi risklarni 
boshqarishning usullaridan biri bo‘lib, u aktivlar qiymatiga ta’sir ko‘rsatuvchi potensial 
risklar va risklar ta’sirining oqibatlarini yo‘q qilish uchun zarur bo‘lgan mablag‘lar 
miqdori o‘rtasidagi nisbatni o‘rnatishni ko‘zda tutadi. 
O‘zbekiston Respublikasi Markaziy bankining 1998 yil 9 noyabrda qabul qilingan 
“Tijorat banklari tomonidan aktivlar sifatini tasniflash, ular bo‘yicha yuzaga kelishi 
mumkin bo‘lgan yo‘qotishlar o‘rnini qoplash uchun tashkil etiladigan zahiralarni 

---

100
shakllantirish va ulardan foydalanish” 242-sonli Tartibida belgilanishicha, ssuda 
(aktiv)lar bo‘yicha ehtimoliy yo‘qotishlarni qoplash uchun zaxira - bu bank kredit 
portfeli (yoki aktivlari) va balansdan tashqari majburiyatlarda yuzaga kelishi mumkin 
bo‘lgan yoki mavjud zararlarni qoplash uchun qiymat summasini o‘zida aks ettiradigan 
bankning barcha kreditlari (yoki boshqa aktiv hisobvaraqlari) bo‘yicha zararlarni qoplash 
uchun tashkil etilgan zahiralar kontr-aktiv hisobvarag‘i. 
Maxsus zahira - "standart", "substandart", "shubhali" va "umidsiz" deb tasniflangan 
kreditlar va lizing yoki boshqa alohida muayyan aktivlar bo‘yicha yuzaga kelish mumkin 
bo‘lgan zararlarni qoplashga mo‘ljallangan zahiradir. Ushbu Tartibga binoan "standart" 
deb tasniflangan kreditlarga - 10 foiz, "substandart" kreditlarga – 25 foiz, "shubhali" 
kreditlarga - 50 foiz va "umidsiz" kreditlarga - 100 foiz miqdorida tijorat banklari 
tomonidan zahiralar tashkil etish talab qilinadi.
Aktiv bir toifadan ortiq toifalarda tasniflanishi mumkin.
Umumiy zahira - bank faoliyati bo‘yicha umuman yoki biror-bir faoliyat turi 
(kreditlash, investitsiyalash va h.k.) bo‘yicha yuzaga kelishi mumkin bo‘lgan zararlarni 
qoplash uchun mo‘ljallangan. Alohida muayyan operatsiyalarga doir zararlar bundan 
mustasno. "YAxshi" kreditlar bo‘yicha yo‘qotishlarga qarshi yoki milliy valyuta 
devalvatsiyasi bo‘yicha zahiralar bunga misol bo‘la oladi.