O. M. Yoriyev Buxoro davlat universiteti umumiy kimyo

H
2
SO
4
 
H
2
SO
4
HNO
3
 
C
2
H
5
CI 
Cl2,hv 
NaOH
b) 
СбН
6
-------- ►
A ------ ►
B ----------►
 D -------- ►
E
H
2
SO
4
 
AICI
3
 
HOH
C H
3
C1 
suyul. 
H N O
3
 
[н ]
d) С6Нб -------- ►
A --------------►
B --------►
D
AICI
3
 
A, 
bosim
7. Quyidagi kimyoviy aylanishlarni amalga oshiring:
a) nitrobenzol----------- ►
benzidin
b) nitrobenzol----------- ►
 p - nitroatsetanilid
d) xlorbenzol----------- ►
 p - xloranilin
8
. Quyidagi kimyoviy aylanishlarni amalga oshiring:
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

а) nitrobenzol
d) toluol
NH ,
COOH
b) nitrobenzol---- ►NH2
- O -
NH - COCH
3
-► N 0 2
o
\ \
/ /
\
Cl
9. Nukleofil almashinish reaksiyalarini oxiriga yetkazing:
2NH3
a) 
o
 - xlomitrobenzol
b) 
p
 - dinitrobenzol
:OH
NaOH + HOH, A
d) 
o
 - xlomitrobenzol
HOH, A
Na 2C 0 3
10. p - Xlornitrobenzol bilan quyidagi birikmalar reaksiyaga
kirishganda qanday moddalar hosil bladi?
a) 130° C da Na
2
C0
3
ning suvdagi eritmasi;
b) 2NH
3
 (160° C da)
d) CH3OH + KOH (suv ishtirokida)
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

V II. B E N Z O L Q A T O R I S U L F O K I S L O T A L A R I
Benzol qatori sulfokislotalarining tuzilishi, nomlanishi,
olinish usullari, xossalari, hosilalari ( xlorangidridlari, mu-
rakkab efirlari, amidlari, xloramidlari) va muhim vakillari.
Diarilsulfonlar
; 
arensulfin kislotalar va diarilsulfidlar
haqida tushuncha.
Savol va mashqlar.
Benzol qatori sulfokislotalari halqasida yoki yon zanjirida bir
yoki bir necha sulfoguruh S 0 3H saqlagan birikmalardir.
Tuzilishi
Oktet formulasiga kra sulfoguruhda ikkita kovalent va ik-
kita semipolyar bog‘ bor. Semipolyar bog‘lar faqat oltingugurt
atomining elektronlari ishtirokida hosil bladi (1,11). Lekin sul-
fokislotalar uchun oltita kovalent (ikkita oddiy va ikkita qsh)
bog‘ga ega formula (III) ham ishlatilishi mumkin. Chunki oltin-
gugurt atomlari bo‘sh 3d orbitallarga ega bo‘lib, ularda ham
elektronlar joylashishi mumkin.
: O :
x x
Ar x. S ? OH
X X
Ю:
O
+
А г - S - O H
O
о
II
A r - S - O H
II
o
II
III
Oltingugurt atomining haqiqiy holati II va III formulalar
oralig‘idagi bir holatdir.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Nomlanishi
Benzol qatori sulfokislotalarining nomlari aromatik birikma
nomiga 
sulfokislota 
(sistematik nomenklaturada sulfon kislo-
ta) szini qshish bilan hosil qilinadi:
so
3
h
benzolsulfokislota
(benzolsulfon kislota)
SO
3
H
N0:
H3C
p -  toluolsulfokislota
( p -  toluolsulfon kislota)
SO
3
H
m -  nitrobenzolsulfo-
kislota
SO
3
H
SO
3
H
HO
3
S
m- benzoldisulfo-
kislota
(1,3 - benzoldisulfon
kislota)
simm - benzoltri -
sulfokislota
2 - gidroksi - 5 - metil-
benzolsulfokislota
Olinish usullari
Benzol qatori sulfokislotalari arenlar yoki ularning hosila-
larini sulfolash bilan olinadi:
д
А г - Н +H OSO
3
H «-------►
А г - S 0 3H + H 20
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Bu reaksiyada ajralib chiqadigan suv sekinlik bilan sulfat
kislota konsentrasiyasini pasaytirib, uning sulfolash ta sirini
kuchsizlantiradi. Sulfolashning ziga xos tomoni reaksiyaning
qaytarligidir. Reaksiya jarayonida sulfolash bilan bir vaqtda
sulfoguruhning gidrolizi - desulfolash reaksiyasi ham boradi.
Sulfolovchi reagentlar sifatida 98 - 100 % li sulfat kislota
(monogidrat), 92 - 94 % li sulfat kislota ( kuporos moyi), 20%
dan 60% gacha sulfat angidridi bor oleum, S 0
3