«noshirlik asoslari» fanidan o`quv-uslubiy majmua (1-kurslar uchun) Samarqand – 2021 annotatsiya

3-MA’RUZA TEMURIYLAR DAVRIDA QO`LYOZMA KITOBLAR
REJA:

1. 
   Temuriylar davri haqida ma’lumot
   
2. 
   Temuriylar davrida ta’lim va madaniyat
   
3. 
   Temuriylar davrida qo;lyozma kitoblar haqida
   
4. 
   Hattotlik san’atining o‘ziga xos xususiyatlari
   

Kalit so‘zlar: davr, Temuriylar davri, renessans, qo‘lyozma, kitob, hattot, san’at
Amir Temur va temuriylar hukmronlik qilgan davrlarda qo‘lyozmalar saqlanadigan kutubxonalarning ko‘p asrlik tarixi ko‘p miqdorda qo‘yozma fondlarining jamlanishi, bilimlarning turli tarmoqlariga doir asarlar mavjud bo‘lgan yangi kutubxonalar tashkil etilishi bilan tahsinga sazovor. XIV asrning ikkinchi yarmida XV asrning boshlarida Movahounnahrda me’morchilik va amaliy san’at keng rivoj topdi. Amir Temur davlatning poytaxti bo‘lgan Samarqand  ulkan shaharga aylandi, bu yerda ko‘plab saroylar,masjitlar, madrasalar, maqbaralar va boshqa jamoat inshootlari barpo etildi.
Mamlakatda tibbiyot sohasidagi bilimlar, astronomiya,matematika, tarix, adabiyot va boshqa fanlar qadr topdi.Bu esa qo‘lyozma fondlari, saroylar, madrasalar huzuridakutubxonalar tashkil etilishi va xususiy kutubxonalarning
paydo bo‘lishiga yordam berdi. Amir Temur hukmronlikqilgan yillarda (1370-1405) qo‘lyozmalarni saqlash vakutubxonalar tashkil etish to‘g‘risida katta g‘amxo‘rlikqilindi. Sohibqironning o‘zi adabiyot va san'atni yaxshiko‘rardi. Masalan, uning hukmronlik qilgan davriningbirinchi yarmida zabt qilingan hududlarda to‘plangan kitoblar va qo‘lyozmalar Shahrisabzga yuborilgan. Bu yerdaesa katta saroy qo‘lyozmalar kutubxonasi tashkil etilgan.Mamlakat poytaxti Samarqanddagi saroy kutubxonasiayniqsa mashhur bo‘lib, bu yerda yunon, lotin, suriya,arman, fors va boshqa tillardagi eng nodir qo‘lyozmalarsaqlanardi. Bu qo‘lyozmalarning ko‘pi Amir Temur zabtetgan mamlakatlardan keltirilgan. Turkiyaning Bursa shahridagi mashhur kutubxonadan Samarqandga ko‘pgina qim-matli va nodir qo‘lyozmalar keltirilgan. Bursa kutubxonasi antik davrdagi mashhur kutubxonalardan biri - Pergam kutubxonasining merosxo‘ri edi. Qadimgi bubuyuk kutubxonada antik davrning eng mashhur olimlarimutolaa qilishgan. Bu yerda Arximedning zamondoshimatematik Apolloniy, faylasuflardan Antigon Karistskiy,Kichik Nenaf va boshqa ko‘pgina kishilar ishlagan. Bursakutubxonasida saqlanayotgan Ptolomey, Gipparx, Diofant va boshqa iskandariyalik mualliflarning asarlari Pergam kutubxonasidan keltirilgan degan fikrlar asoslidir.Ma'lumki, ko‘plab olimlar Temur poytaxtiga bu yerdagikutubxonada ishlash uchun kelgan. Ulardan biri matematik Qozizoda Rumiy — Ulug‘bekning va AlovuddinAli ibn Muhammad (Ali Qushchi)ning ustozi bo‘lgan. USamarqandga Bursadan kelgan edi.Temur Armanistondan ko‘pgina qo‘lyozma kitoblarniolib ketgan. Arman tarixchisi S. A. Babayanning ma'lumqilishicha, Tayevsk monastiri huzuridagi universitet kutubxonasining bir qismi Samarqandga tashib ke-tilgan. Bukitoblar orasida suriyalik Murabas Godinning qo‘lyozmalari ham bo‘lib, uni muallif arman podshosi Bagarshkning farmoyishiga binoan Godin tomonidan Xaldey, Eronva boshqa sharq mamlakatlarida to‘plangan va ular era-mizdan oldingi 150-yilgacha bo‘lgan tarixni qamrab olganedi. M. A. Godin tomonidan yozilgan Armaniston tarixi keyinchalik Moisey Xorenskiyningvaboshqa arman tarixchilariga o‘zlarining tarixiy asarlarini yozishga manbabo‘libxizmat qilgan.AmirTemurningarmankutubxonalaridankitoblar olibketganito‘g‘risida arman tarixchisi Mixail Chamchyanquyidagilarni ma'lum qiladi:«Ubarchaarman va forskitoblarini ulgurganicha to‘plab, ularni Samarqandgayuborgan va u yerda bitta minorada joylashtirgan. Minoradan kimda-kimolibchiqib ketishini qattiq qo‘rqitish bilan ta'qiqlab quygan, kitoblarni o‘qimoqchibo‘lganlargaminorada shug‘ullanishga, biroq bu yerda juda uzoqvaqt qolmaslikka ruxsat bergan».Tarixiy ma'lumotlarga tayanib xulosa chiqariladiganbo‘lsa, Amir Temurning Samarqanddagi saroy kutubxonasi faqat kitob saqlanadigan ombor bo‘lib qolmay, u yergaba'zan kitobxonlarni ham quyishgan. Kutubxonaga kirishjuda ozchilik kishilar uchun ruxsat etilgan. Kutubxonaning qanday ko‘rinishda bo‘lganligi, kitoblar qanday saqlangani va ulardan qanday foydalanilgani to‘g‘risidagibatafsil ma'lumotlar hozircha topilmagan. Biroq aytishmumkinki, saqlovchilar qo‘lyozmalarni yuksak darajada
qadrlaganlar va chamasi ularga to‘g‘ri munosabatdabo‘lishni bilganlar, kutubxona uchun maxsus binoqurilganligi ham bu fikrni tasdiqlaydi. Shuni ham aytishkerakki, bu yerda ham kitoblardan iborat boyliklar xuddiXI-XIIasrlardagi mashhurkutubxonalar singari fanlarbo‘yichajoylashtirilib, maxsus sandiqlarda saqlangan.Shak-shubha yo‘qki, barcha kitoblar faqat hisobga olishuchun emas, balki yaxshiroq foydalanish uchunhimoyalangan.1403-yildaSamarqandgatashrif buyurgan IspaniyaelchisiRyuiGonzalesde Klavixo o‘zining kundalik daftarigakutubxona to‘g‘risidagi ayrim ma'lumotlarni qaydqilgan edi. 1863-yilda venger sharqshunosi Arminiy Vamberi Markaziy Osiyo bo‘ylab sayohat qilar ekan, Samarqandda mashhur arman-yunon kutubxonasining «izlari»ni topishga intildi.Markaziy Osiyoni Rossiya bosib olgandan keyin ko‘pginasharqshunoslar va turlimamlakatlarning olimlari o‘z nazarlarini Amir Temurning mashhur kutubxonasigaqaratdilar, uning taqdirinibilishga qiziqdilar. Turkiya poytaxti Anqaradaistiqomatqilayotgan armanlar 1868-yilda Samarqand va Buxoroarman-yunon kutubxonasini topish to‘g‘risidagi iltimosbilan hukumatgamurojaat qildilar.Bu kutubxonani AmirTemurArmanistondan olib kelgan edi. Rus diplomati N.Stremouxovdan Turkiston general-gubernatori Kaufmannomiga o‘shayili arman arxiepiskopi Sarkisyanning xatitushgan bo‘lib, unda Temur kutubxonasiniizlab topishchoralarini ko‘rishni iltimos qilgan. Xatda aytilishicha,
mazkur kutubxona tarkibida ossuriyalik Marabas Godinning qo‘lyozmalari bor edi. Stremouxov Samarqandgakelgach, mazkur kutubxonaning ayrim qo‘lyozmalari haliham xususiy shaxslarda ekanligini aniqladi. O‘sha yiliyoqTashqi ishlar vazirliginingOsiyo departamenti direktorinomiga yozilgan xatda general-adyutant A. P. IgnatyevAmir Temur kutubxonasini izlab topishni iltimos qildi.Bukutubxona so‘ngi vaqtgacha Samarqandda yoki uningyaqin atrofida saqlanmoqda,deb hisoblanardi.Zarafshon uyezdining boshlig‘I generalAbramovgeneral-gubernator K.P. Kaufmanning buyrug‘i bilan jiddiyqidirish ishlarini olib bordi. Samarqand kutubxonasiningmavjudligi to‘g‘risidagi ma'lumotlarniqo‘lga kiritdi, buninguchun ko‘plab qariyalarni sinchiklab so‘roqqaoldi. Oradansakkiz oy o‘tgandan keyin Abramov Kaufmanga:«Samarqandning aholisi Temur kutubxonasini faqatmahalliy kitoblar orqali biladi,lekin kutubxona rasadxonahuzurida saqlanmoqda», deb xabar berdi.Turkistonlik taniqli bibliograf va Markaziy Osiyotarixining katta bilimdoni N.V.DmitrovskiyTemurkutubxonasining tarixi haqida ma'lumotlar to‘plagan bo‘lib, uSamarqandgamashhurarmankutubxonasivaMirabasGodinning qimmatliqo‘lyozmalari tashib ketilgani haqidayozgan edi.  N. V. Dmitrovskiy shunarsani qayd qiladiki,Samarqand olingandan keyin armanlar general KaufmangaMarkaziy Osiyoda bu qo‘lyozmalardan ayrimlarini qidiribtopishni iltimos qilgan. N. V. Dmitrovskiy kutubxona tarixiga katta qiziqish bilan qarab, 
«Samarqand kutubxonasi»(Bibliografik ekskursiya) nomli maxsus maqolani bosmagatayyorlagan, unda Temur kutubxonasi to‘g‘risidagi batafsilma'lumotlarni bayon qilgan. Biroq bunday maqola bosilibchiqmadi.1873-yilda ingliz Yevgeniy Skayler chor Rossiyasi bosib olgan Turkiston bo‘ylab sayohat qilar ekan, Buxorova Qo‘qonda bo‘ladi, shuningdek, Temur kutubxonasibilan qiziqib ko‘radi. Skayler Buxoro kutubxonalaridagima'lumotlar asosida quyidagichayozadi: «Men mashhurTemur kutubxonasi hali mavjuddir, deb o‘ylashimgaasosbor. Bu yerda amirning xazinasida ko‘pgina kitoblar borki,ularning tili buxorolik mullalarga tanish emas, shu sababdan kitoblar e'tibor berilmasdan yotibdi: ular Qarshidaham bor». U Qarshida bo‘lgan vaqtida amirning boykutubxonasi bilan tanishish imkoniga ega bo‘lmaganidanafsuslanardi.
1889-yilda taniqli ingliz adibi Makenzi Uolles Zakaspiy viloyatida bo‘lgach, Samarqandga kelib Temurningkutubxonasini sinchiklab izlab ko‘radi, lekin «shaharniyoppasiga axtarib, hech narsa topa olmaydi».Temur kutubxonasining keyingi qidirishlari mashhurrus arientalisti A.L.Kun (1840-1888)ning ishlari bilanbog‘liqdir. U Turkistonga 1868-yilda xizmatga kelganbo‘lib, uning muhim vazifalaridan biri — Temurningmashhur kutubxonasiniqidiribtopishdan iborat edi. Sharqtillarini yaxshi bilgan Kun mahalliy yozma manbalardanbemalol foydalanar va kutubxona to‘g‘risidagi og‘zaki hikoyalarni to‘plardi. Lekin A.L. Kun kuch-g‘ayrat sarflashigaqaramay, Temur kutubxonasi to‘g‘risidahech qanday aniqma'lumotlar to‘play olmadi, uning ko‘p vaqti mullalarvaSamarqandning boshqa ma'lumotli kishilari bilan suhbatlar o‘tkazishga sarflandi. Biroq u Temurning kutubxonasinitopish umididan voz kechmadi.Uning taxminiga ko‘ra,mashhur kutubxonaning barcha kitoblari hali yo‘qbo‘libketmagan, ayrim qo‘lyozmalar esa mahalliy aholiningqo‘lida saqlanayotgan bo‘lishi mumkin. A.L. Kun mullalarva imomlar qo‘lida «Tarixi Narshoxi»(«Buxoro tarixi»),«Tavorix Mir Baraki» kabi ancha nodir qo‘lyozmalarborligiga ko‘zi tushadi, ulardan keyingisida Botuning Rusgaqilgan yurishi tasvirlangan edi. Shuningdek, boshqako‘pgina qo‘lyozma asarlar hamborligi ma'lum bo‘ladi.1870-yilda Kun «Kavkaz» gazetasiga tayanib, «armanlar o‘rtasida shunday rivoyat tarqalganki, unga ko‘ra TemurArmanistondanko‘p miqdordagi kitoblarni Samarqandgaolib ketgan va bu kitoblar bir minoraga joylashtirgan vahozir ham o‘sha yerda saqlanmoqda»,deb yozadi.
XX asrning boshlarida Temurning kutubxonasi bilanturkistonlik publisist D. N. Lagofetqiziqib qoldi. Uningyozishicha, Temur hukmronlik qilgan dastlabkiyillardakutubxona Shahrisabzda bo‘lgan, keyin Samarqandgako‘chirilgan. So‘ngra Lagofet Klavixo va buxorolik tarixchi Kamoliddin Abdurazzoqning fikrlariga tayanib, Samarqanddagi katta kutubxona 1448-yilgi qo‘zg‘olon
vaqtida ancha shikast ko‘rganligini ma'lum qilgan.Samarqandni Shayboniyxonning ko‘chmanchi otryadlaribosib olgan vaqtda kutubxonatalon-taroj qilinadi va uningqoldiqlari 1580-yilda Buxoroga olib ketiladi va amirningMashhadga qilgan yurishida qo‘lga olingankitoblargaqo‘shib yuboriladi. 1860-yilda kutubxona Qarshi shahriga
keltiriladi.Lagofet general Jo‘rabekning hikoyalari havolaqilingan holda mo'jaz rasmlar (miniatyuralar) bilan bezatilgan ko‘p miqdordagi qo‘lyozmalar Qarshidan
Buxoroga tashib keltirilgan, deb qayd qilgan. DevonbegiOstanaqulning fikricha,amirning Buxorodagi kutubxonasida xitoy, uyg‘ur, arab, fors tillarida,shuningdek,pushtuva rus tillaridagi qo‘lyozmalar bo‘lgan. Maqolaning oxirida,Lagofet amir kutubxonasining qimmatli tomonlarini qaydetish bilan birga,«Temur kutubxonasi to‘g‘risidagi barchama'lumotlarni to‘plash hozir ham kech emas»,deb uqtiradi. 1911-yilda «Turkestanskie vedomosti» gazetasida ismi
ko‘rsatilmaganbir muallifning Temur kutubxonasi haqidagixabaribosilibchiqadi.Muallifmoskvalik mashhur feletonchi «Pavuk-Vovchenkov»ningmaqolasigatayanib,Samarqandda eshitgan bir afsona haqida hikoya qiladi.Afsonada ma'lumbo‘lishicha,«Temur kitoblarni juda sevarva shu sababdan dunyoda eng katta kutubxonatashkiletgan emish. U o‘limi yaqinlashayotganini his qilgach,kutubxona haqida ko‘proq qayg‘ura boshlabdi. Kitob durdonalari nodon merosxo‘rlar qo‘liga tushib qolishidanqo‘rqib, kutubxonani shahar yaqinidagi g‘orga yashiribqo‘yib, uning ustiga qo‘yidagicha dahshatli la'natlovchiso‘zlarni bitgan ekan:«Yer yuzida yomonlik va jaholatyo‘q bo‘lib ketmas ekan, kutubxona kitoblarigaqo‘ltekkizmaslik lozim». Temur bir yilda bir necha marta,ayniqsa, yangi oy chiqqan vaqtda kutubxonani borib ko‘rib kelar ekan. U tashrif buyurgandashamoldan yer yuzidagiahvolni so‘rab-surishtirar ekan. Yovuzlik vanodonlik xalqorasida hamon hukmron ekanligiga ishonch hosil qilgach,g‘azabidan oyog‘i bilan shunday tepar ekanki, bundan butun yer yuzi larzaga kelarkan...».Hikoya muallifi buafsonaga unchalik ishonqiramaydi. «Afsona shak-shubhasiz qiziqarli, lekin uning tabiiy holda shunday bo‘lishishubhalidir».Bundan ko‘rinibturibdiki, 1868-yildan 1911-yilga qadar mashhur kutubxonaning izlarini aniqlashgamuvaffaq bo‘linmagan.Temur kutubxonasidan bizning kunlarimizgachasaqlanib qolgan birdan-bir qo‘lyozma — bu Usmon Qur'onidir.
Upergament qog‘ozga kufiy yozuvida ko‘chirilgan. A.L.Kun mazkur qo‘lyozmani Temur kutubxonasining engyaxshi bezagi deb hisoblagan. Usmon qur'oni RossiyaMarkaziy Osiyoni bosib olgandan keyin samarqandning Xo‘jaAhror masjitidasaqlangan. 1869-yilda mazkur Qur'on nusxasi borligidan qo‘shin starshinasiSerov xabar topib, Zarafshon okrugining boshlig‘i general-mayor Abramovningbuyrug‘i bilan qadimgi qo‘lyozmalar to‘g‘risidagi ma'lumotlarnito‘plabyurardi. Serov Xo‘ja Ahror masjitida Qur'onsaqlanayotganini masjitda ko‘pmuxlislar to‘plangani sabablibilib oladi. So‘ngra bu Qur'on musulmonlar uchun ahamiyatsiz narsa, uni hech kim o‘qiy olmaydi, Xo‘ja Ahror masjitiimomlari ham unga bu kitobni sotishga rozi ekanliginima'lum qiladi. Qur'ongeneral-mayor Abramov tomonidan125 so‘mga sotib olinadi va Toshkentgayuboriladi. Kaufmanuni Buxoro amirining vakili Yahyoxo‘jaga ko‘rsatganda,uTemur kutubxonasining birdan-bir saqlanib qolgan qo‘lyozmasidir,deb tasdiqlaydi. Kutubxonaning qolgan kitoblariesa mazkur mamlakatdagi o‘zaro qonli urushlar vaqtidanobud bo‘lgan edi.
1876-yilda Kaufman Qur'onni Sankt-Peterburgdagi imperator xalq kutubxonasigatopshiradi. Kutubxonaning1904-yilgi ishi haqidagi hisobotidaSamarqandning kufiycha Qur'oni kutubxonaning sharq bo‘limida eng muhimboylik ekanligi aytilgan edi. 1887-yilda Usmon Qur'onini Sankt-Peterburg xalq kutubxonasidasamarqandlik savdogar va qadimgi narsalarni to‘plovchi Mirza Buxarinko‘rib qoladi.Mirza Buxarin Sankt-Peterburgdagi xalq kutubxonasida turlixalqlarning bir necha yuz ming qadimgi va yangikitoblari hamda qo‘lyozmalarini ham ko‘radi. Bu yerdaAlisher Navoiyning asarlari, «Shohnoma»,«Ravzat as-safo» va boshqa tarixiy asarlarning qo‘lyozmalari,shuningdek,mahalliy xonlarning yorliqlari saqlanardi.Kutubxonda arabcha, forscha,turkcha va boshqa tillardagilug‘atlar ham bor edi. Mirza Buxarin Qur'onning judaehtiyotlab, xuddi yangidek saqlanganini ko‘rib qayratlanadi: «Xuddiyangidek, butun zarhal bilan bezatilganholda oyna tagida g‘ilofda turibdi»,deydi u.Usmon Qur'oni bilan mashhur rus san'atshunosi vaqadimgi sharqqo‘lyozmarlarining katta ixlosmandi V.V.Stasov ham qiziqib qoladi. 1886-yilda u Sankt-Peterburgkutubxonasiga VIII asrning arabchada yozilgan Qur'oni
keltirildi, juda katta hajmdagi bu kitob Samarqanddagibosh cherkovga mansub bo‘lgan...»deb yozgan edi. Taniqli sharqshunoslar V.V. Bartold va Krachkovskiyningfikricha, bu kufiychada yozilgan Qur'onlar I-II asrdagi
hijriyhisobda bo‘lib, qo‘lyozma to‘plamlarda kamdan-kam uchraydi, Usmon Qur'oniham ana shu davrgamansubdir. Usmon Qur'oni rus sharqshunosi A.F.
Shebuniy tomonidan sinchiklab o‘rganib chiqilgan. Ukitobning sirtqi ko‘rinishini,mazmunini tasvirlab beradiva yoshini hamda kelib chiqish joyini aniqlaydi.XIXasrning oxirida Sankt-Peterburgda Qur'onning tabiiy
Hajmdagi faksimilenashri amalga oshiriladi. «Uning hajmijuda katta bo‘lib, og‘irligibir yarim pud kelardi», debyozgan edi «eski kitobshunos» F. Shilov.
Sho‘rohukumatining dastlabki yillarida MarkaziyOsiyo musulmonlarining iltimosibilan Usmon Qur'oniToshkentda saqlash uchun qaytarib keltirildi. Ibn Beytarning «Farmakopeya»sining arabcha qo‘lyozmasi kattaqiziqish uyg‘otadi,uni N.F. Petrovskiy sharqshunos V.R.Rozenga hadya qiladi. Unda mazkur qo‘lyozmaningmashhur Temur kutubxonasiga mansub ekanligidan dalolatberuvchi yozma mavjuddir. Bu ma'lumotlarni xabarqiluvchi (muallif) mazkur kutubxonaningqolganqo‘lyozmalari va boshqa kitoblari bu mamlakatda bo‘libturgano‘zaro urushlar vaqtida nobud bo‘lgan, deb hisoblaydi.Ayniqsa, 1448-yilda Eralibekning temuriylarga qarshiko‘targan isyoni vaqtida ko‘p kitoblar yo‘q bo‘lib ketgan. Buxorolik tarixchi Kamoliddin Abdurazzoq o‘zining «Matla as-Sadayin» nomli kitobida bu haqda quyidagilarni yozgan: «Kitoblarva qo‘lyozmalarning sahroyichavandozlar ko‘z o‘ngida hech bir qimmatga egabo‘lmasdan o‘z joyidan uloqtirib tashlangan va oyog‘ostiqilingan».Kutubxonaning qoldiqlari 1560-yilda Buxoroga tashibketilgan va Mashhaddan keltirilgankitoblar bilan to‘ldirilgan.Temuriylar davrida Samarqanddagi ulkan kutubxonabilan bir qatorda boshqa saroy kutubxonalari ham bo‘lgan.Ulardagi kitoblar,chamasi Samarqanddagi kutubxona kitoblaridan kamroq bo‘lsa ham, ularqimmatli kitob xazinasi hisoblangan.Ayrim amirlar, hukmdorlar va oliy tabaqavakillariancha boy va qimmatli kitoblarni o‘z ichigaolgan kutubxonalarigaham ega edilar. Ko‘p sonli masjidlar, madrasalar, xonaqolar, hurmatlizotlarning dafn etilganmaqbaralarida ham kutubxonalar bo‘lardi.O‘sha davrlarda ko‘pchilik kitobxonlaruchun anchaqulay, jamoatchilik kutubxonalariga o‘xshash kutubxonalarham bo‘lgan. Ana shunday kutubxonalardan biri mashhurshayx MuhammadPorsoning (1419-yilda vafot etgan) Buxoroda tashkil etilgan kutubxonasidir.XV asrning boshlarida tashkil topgan mazkur kutubxonadagi turli nomdagi qo‘lyozmalar soni, ayrim tarixiy ma'lumotlarga qaraganda, qariyb yuzming nusxadan iborat bo‘lgan. Albatta,bu raqam oshirib ko‘rsatilgan bo‘lishimumkin, biroq bukutubxona Makka, Madina va boshqa shaharlardan keltirilgan kitoblar bilan to‘ldirilgan, ularni Muhammad Porso o‘z safarlari vaqtida to‘plagan. Uning bu to‘plagan kitoblarining ko‘pchiligi Sharqdagi turli 
mamlakatlardaundan oldingi davrlarda va u hayot vaqtida yozilgan asarlar edi.Mazkur kutubxonada etikaga, tarixga doir g‘oyatnodir va qimmatli asarlar ham topilardi. Unda mashhurfaylasuf, filolog va tabib Ibn Miskaveyxning (421-1030 -yilda vafot etgan) qalamiga mansub jahon tarixi saqlanardi.Bu tarixiy asarningbirinchi jildi sho‘ro davrida, 1924-yilda Qozon shahridan topilgan. Kitob Buxoroda bitilganbo‘lib, unda geograf Ibn Yoqutning o‘z qo‘li bilan hijriy
600-yilda yozilgan dasxati bor. Badiiy kitoblar orasida AbuTamamning (hijriy 729-yili) qo‘lyozmalari ham uchraydi.Sharqshunos A.E. Shmidtning fikriga qaraganda, bu yerdajahon tarixining uchinchi jildi ham bo‘lgan. Ibn Miskaveyxqalamiga mansub bu kitob qo‘lyozmasi 227 varaqdan iborat
bo‘lib,104-109 (hijriy 722-305 ) yillarni qamrab olganedi. Mazkur kutubxona kitoblari va qo‘lyozmalariO‘zbekiston Fanlarakademiyasining Sharqshunoslik
institutida saqlanadi. Ular Buxoroning Markaziy kutubxonasida va Markaziy Osiyoning boshqa kutubxonalaridaham mavjud edi.Kutubxonada bo‘lgan kitoblarning tarkibigaqarabMuhammad Porsoning madaniy qiyofasini aniqlab olishmumkin. U Markaziy Osiyodagi isloh qilingan sufiyzmning rahbari va o‘z davrining yirik siyosiy arbobi edi. Uningo‘zi ham bir qator mustaqil asarlar yozganligi ma'lum.Ko‘pgina kitoblarning qo‘lyozmalari sahifalariga o‘ziningrombsimon muhriniham bosgan. Bu kutubxonaga ko‘plabma'lumotli kishilar va ma'rifatli shaxslardanvaqf yo‘li bilanham ko‘p miqdordagi qo‘lyozmalar kelib tushgan. Afsuski,bu kutubxonadagi ko‘pgina qo‘lyozmalar o‘g‘irlab ketilgan.Ular jahonning turli kitob omborxonalariga tarqalib ketgan.Mashhur kutubxona o‘zidan darak berib turadi. 1955-yilda«Pravda Vostoka» gazetasida ma'lum qilinishicha,hatto1930-40-yillarda Buxorodagi Muhammad Porso kutubxonasining muhribosilgan ayrim qo‘lyozma nusxalaryoyma bozorda sotilgan.Kutubxonalarning shundan keyingi yanada rivojlanishi
Amir Temurning merosxo‘rlari, xususan, nabiralari davridasezilarli tus oldi. Shu narsa ma'lumki, Ulug‘bekningSamarqandda hukmronlik qilgan yillarida madaniyyuksalishsezilarli darajada o‘sgan. Kutubxonalar va xususiy shaxslarningkitob jovonlari ilmlarning turli sohalariga doir kitoblar bilan to‘ldirilibborilgan. Buxoroning kutubxonalari ham yangi-yangi kitoblar bilan boyigan.Ayniqsa,Ulug‘bekning Samarqanddagi mashhur rasadxonasidagikutubxona ajoyib bo‘lib, u 1428-29-yillarda tashkil etilgan,ichki tomoni turli naqshlarbilan bezatilgan ko‘p qavatli bubino bo‘lib, fazo tuzilishini eslatgan. Rasadxona huzuridagikutubxona o‘sha davr nuqtai nazaridan anchagina kitob
jamg‘armasigaega edi, ya'ni unda ilm-fanning turli sohalari bo‘yicha 15 ming jilddanortiq turli kitoblar saqlanardi. Ko‘plab asarlar orasida Ulug‘bekning o‘zituzib chiqqanyulduzlar jadvali juda mashhur edi. KutubxonadaAmir Temurning mashhur kutubxonasidan olingan kitoblar hamsaqlanardi, desak xatoqilmagan bo‘lamiz. Ulug‘bekningo‘limidan keyin sevimli shogirdiAli Qushchi hayoti xavfostida qolganligini bilib, rasadxonani tark etishga va
yashirinishgamajbur bo‘ladi. Zamondoshlarining berganxabariga qaraganda, Ali QushchiSamarqanddan jo‘nab ketarekan, o‘zi bilan birga bir qancha qo‘lyozmakitoblarni, shujumladan Ulug‘bek tomonidan yozilgan Astranomik
jadvaliga yozilgan so‘z boshini olib ketgan. Ulug‘bekkutubxonasining asosiy jamg‘armasiqayerda saqlanganihozirga qadar aniqlangan emas. Kutubxona qayerda joylashganligi: rasadxona ichidami yoki shahar bog‘idami, Samarqandning janubiy qismidagi saroydami yoki Darg‘omyaqinidami, hech kimbilmaydi. Respublika gazetalaridakutubxonani qidirib topish haqidagi masalabir necha martako‘tarib chiqildi. O‘zbek olimlari kutubxonani qidirib
topishni jadallashtirishga ko‘p marta da'vat qilib chiqdilar,toki hozirgacha saqlanibqolgan va ilm-fan uchun kattaahamiyatga ega bo‘lgan nodir qo‘lyozmalarniyo‘q bo‘libketishdan saqlab qolish uchun kutubxonani qidirib topishishlari 1962-yil oxirida boshlangan edi. Maxsus ekspedisiyabir yil mobaynidaNiyoz Tepada, Hazrat Bashar qishlog‘I yaqinida qizg‘in ish olib bordi.Chunki bu joy Ulug‘bekningshogirdi Ali Qushchi Samarqanddan qochib boribjoylashgan manzil edi.Bizning fikrimizcha, ko‘pgina asarlar hozirgi vaqtda
ham ayrim shaxslarning qo‘lida saqlanmoqda, bu haqda«Ulug‘bek kutubxonasi qayerdayashiringan?» maqolasimuallifi ham fikr yuritgan. Maqolada aytilishicha,uningmuallifi faqat diniy kitoblarni emas, balki ilmiymazmundagi ko‘pgina eski qo‘lyozmalarni ko‘p martako‘rishga muvaffaq bo‘lgan.XV asrda temuriylarning Xuroson davlatiga qarashlishaharlari madaniy jihatdan rivojlanishgaerishgan.Shohruh (1409-1447) hukmronlik qilgan yillarda davlat
poytaxti Hirot bo‘lib, u yuksak darajada rivojlangan,Shohruh tarixiy asarlarga katta qiziqish bilan qaragan,Hafizi Abro‘ning jo‘g‘rofiy asarini arab tilidan forstiligatarjima qilishni va uni boshqa manbalar bilan to‘ldirishnitopshirgan. 1417-yilda bu jo‘g‘rofiy asar tugallanishidanoldinroq Shohruhning topshirig‘igamuvofiq jahon tarixibo‘yicha ma'lumotlar to‘plami tuzib chiqildi. UngaTarobiy asarlari, Rashididdinning «Solnomalar to‘plami» vaAmir Temurningrasmiy tarixi kiritilgan edi. Shohruhsaroyida juda katta kutubxona tashkiletilgan bo‘lib, uyerda qo‘lyozma kitoblar ustaxonasi ham bo‘lgan.
Kutubxonava ustaxonada nafaqat kutubxona xodimlari,balki bu yerda filologlar, mo‘'jaz san'at ustalari,zarhalchilar, muqovachilar ham bor edi.Kutubxonaxodimlarikitoblarga ishlov berish, tasvirlash va kitob berishdantashqari qo‘lyozmakitoblarning matnini o‘rganish va badiiy jihatdan bezash ishlarini ham bajarganlar.Shohruhning o‘g‘li Boysunqur yozuvchilar, shoirlar, rassomlargahomiylik, yangi kitoblar yaratish sohasidagi ishlarga bevosita rahbarlik qilgan (1433-yilda vafot etgan).Saroydagi kutubxonada 1420-yilda Firdavsiyning «Shohnoma» dostonining yig‘ma matni tuzib chiqilgan, keyinchalik esa dostonningajoyib tarzda bezatilgan noyob nusxalari yaratilgan.Hirot shahri SultonHusayn Boyqaro hukmronlik qilgan yillarda (468-1506) madaniy jihatdan anchayuksaldi.Davlat poytaxti yana ham obod bo‘lib, ko‘plab ajoyib binolar, masjidlar,madrasalar, saroylar qurildi. She'riyat,tasviriy san'at, musiqa va boshqasohalar gullab-yashnadi.Sulton Husaynning saroyida ham katta kutubxonaboredi. Uning o‘g‘li Faridunning kutubxonasi ham undanqolishmas vaancha yirik edi. Ajoyib xattot Xo‘ja Nosirmazkur kutubxonaning mudiri bo‘libuzoq muddat ishlabturdi. Kutubxona xodimlari uchun maxsus qoidalar —
yo‘l-yo‘riqlar tuzib chiqilgan edi.Hirot madrasalaridagi kutubxonalarda faqat diniykitoblar emas, balki ko‘pgina dunyoviy adabiyot namunalari ham saqlanardi,madrasalarda o‘rganilardi.Madrasa va xonaqo kutubxonalarida diniyadabiyotlarbilan bir qatorda matematika, astranomiya, tarix, falsafa,adabiyot tarixi, musiqa bo‘yicha ham kitoblar mavjudbo‘lgan.XV asrda hukmdorlar,shayxlar va boshqa ma'lumotlikishilarning xonaki kutubxonalari boredi. Bizga ma'lumki, buyuk shoir va davlat arbobi Alisher Navoiy judaboy kutubxonaga ega bo‘lgan. Bu yerda bir muddatmashhur rassom Xo‘ja Muhammad ishlagan. U ixtiroqilgan soat Alisher Navoiyning kutubxonasiga qo‘yilgan.Kutubxonadan ko‘pchilik kishilar bahramand bo‘lishgan.Mashhur tarixchi Mirxond (1498-yilda vafot etgan),uning nabirasi Xondamir (1535-yilda vafot etgan) vaboshqa ko‘plab olimlar va yozuvchilar Alisher Navoiykutubxonasidagiqo‘lyozmalardan samarali foydalanishgan. Alisher Navoiyning o‘zikitoblarni nihoyatdae'zozlar, ularga mehr-muhabbat bilan munosabatda
bo‘lar,dunyoda kitobdan uluqroq narsa yo‘q, deb ta'riflaredi. U butun umri badalida kitoblar bilan doimiy vamustahkam do‘st tutindi.XV asrdagi kutubxonalarqoshida qo‘lyozma kitoblargabadiiy ishlovberadigan zo‘r xattotlar va mo‘'jaz san'atustalari, ajoyib kitobat ustalari, muqovasozlarishlagan.Kitoblarni xattotlik yozuvlari va mo‘'jaz san'at namunalari(miniatyuralar) bilan bezatishda taniqli musavvirKamoliddin Behzod ayniqsa ko‘pishlarni amalga oshirgan. Zahiriddin Muhammad Boburning ma'lum qilishicha, xattot Sultonali Mashhadiy har kuni Husayn Boyqaro uchun 30 baytdan ortiq va Alisher Navoiy uchun20 baytdan ortiq she'r ko‘chirar edi. O‘sha davrda xattotlarqo‘lyozmalarni ko‘chirish sohasida juda yuksak mahoratgaerishib, alohida bir yozuv turi bo‘lgan nastaliqnio‘zlashtirgan edilar. Muqovachilikishi ham yuqori san'at darajasiga ko‘tarilgan. Ma'lumki, Markaziy Osiyohududida, hatto Somoniylar davrida ham kitoblargamuqovalar tayyorlanardi. Arablar istilosi muqovachilikishlariga ham o‘z ta'sirini o‘tkazdi.Hirotda XV asrdakitoblarni muqovalash ishlarida to‘la-to‘kis o‘zgarish
yasaldi: yangi-yangi va bir-biridan yaxshi usullar joriyqilindi.