Нормал физиология курсига кириш

Рефлексларнинг синфланиши. Одам ва ҳайвонларда жуда кўп рефлекслар 
ўрганилган. Барча рефлексларни қайсидир бир хусусиятига кўра алоҳида гуруҳларга 
ажратилади. Биологик аҳамиятига кўра барча рефлексларни овқатланиш, ҳимояланиш, 
тусмоллаш-ўрганиш, жинсий ва бошқа рефлексларга бўлинади. Индивидни овқатга 
бўлган эхтиѐжини қондиришга йўналтирилган барча ҳаракатларни овқатланиш 
рефлексларига киритилади. 
Ўзини ва ўзига яқинларни жабрланиб қолишдан сақловчи ҳаракатлар - ҳимоя 
рефлексларидир. 
Ўрганиш-рефлекслари ѐрдамида янги нарса ўрганилади. Жинсий рефлекслар ўзига 
ўхшаганни яратиш ва вояга етказишга қаратилади. 
Рецепторларнинг жойланиш жойига кўра - тери, кўриш, эшитиш, ҳидлаш 
рефлекслари мавжуд. Буларнинг барини экстрорецепторли рефлекслар деб аталади; ички 
аъзолардаги рецепторлардан бошланадиган рефлексларни интерорецепторли, мускул, пай 
ва 
бўғимлардаги 
рецепторлар 
иштирокида 
юзага 
келадиган 
ҳаракатларни 
проприорецепторли рефлекслар дейилади. 
Рефлексларнинг жавоб реакцияларига кўра рефлексларни ҳаракатлантирувчи ва 
секретор, яъни шира ишлаб чиқарувчи рефлексларга бўлинади. Ҳаракатланувчи 
рефлексларда жавоб реакцияси мускул қисқариши орқали амалга ошади, секретор-шира 
чиқарувчи рефлексларда жавоб реакцияси без тўқималаридан суюқлик чиқиши билан 
кўринади. 
Рефлексни амалга оширувчи нерв марказини марказий нерв тизимининг қайси 
бўлимида жойлашганлигига кўра рефлексларни орқа мия, узунчоқ мия, ўрта мия, мияча, 
оралиқ мия ва пўстлоқ рефлексларига бўлинади. 
Ҳосил бўлишига кўра рефлексларни шартсиз ва шартли рефлексларга бўлинади. 
Бу рефлексларнинг хусусиятларига кейинроқ тўла баѐн қилинади. 
 
Нерв марказлари ва улардан қўзғалишнинг ўтиш хусусиятлари.  
Нерв маркази 
деганда марказий нерв тизимининг турли даражаларида жойлашган организмнинг 
функциясини бошқаришда ўзаро келишиб фаолият кўрсатадиган нерв тузилмалари 
йиғиндисига айтилади. Аниқ бир рефлекснинг амалга ошишини ташкил қилувчи марказий 
нейронлар гуруҳи ҳам нерв маркази дейилади. Нерв маркази тушунчасига ҳам анатомик, 
ҳам физиологик маъно берилади. Анатомик тасаввур қилинганда марказий нерв 

---

143 
тизимининг маълум жойида тўпланган нейронлар тушунилган. У жойни электр токи 
билан қўзғатиш ѐки кесиб ташлаш орқали функционал аҳамияти аниқланади. 
Сурункали тажрибалар натижасида нерв маркази ҳақида тасаввур тобора кенгайиб 
бориб, у ѐки бу функцияни амалга ошишини таъминловчи нейронлар гуруҳлари марказий 
нерв тизимининг турли даражаларида жойлашган бўлиб, ҳар бир даражадаги нерв маркази 
амалга оширилаѐтган функцияни қайсидир бир элементини таъмин этади. Шу сабабли 
нерв маркази марказий нерв тизимининг кичик бир чегараланган жой деган тасаввур 
ўрнига, физиологик нуқтаи назарда нерв маркази деганда – бу нерв элементлари 
гуруҳларини функционал бирикишидан ҳосил бўлган тузилма тушунилиб, унинг мақсади 
мураккаб рефлекс фаолиятини бажариш ҳисобланади. Рус олими А.А.Ухтомский бундай 
тузилмани «юлдузлардан» иборат «юлдуз» туркуми деб атаган. Бундай физиологик 
бирлашмага мисол қилиб нафас марказини келтиришимиз мумкин, унинг элементлари 
орқа, узунчоқ, ўрта, оралиқ мияда ва катта ярим шарлар пўстлоғида жойлашган. Барча 
элементлар бирлашиб бир-бирларини тўлдириб нафас тизими ишини организм ҳолати ва 
эҳтиѐжига мос ҳолда ишлашини ташкил этади.
Нерв марказлари ишида бир қатор умумий хусусиятлар мавжуд бўлиб, уларни 
ўрганиш Н.Е.Введенский, Ч.Шеррингтон, А.А.Ухтомский ва бошқалар томонидан 
бошланган. Уларнинг бу хусусиятлари асосан қўзғалиш ва тормозланиш жараѐнлари 
билан боғлиқ. Нерв марказларини ҳосил қилувчи нейронлар занжирининг тузилиши ва 
синапслардан қўзғалишнинг ўтиши марказнинг хоссаларини белгилайди.