Нормал физиология курсига кириш

 
Қўзғалишнинг бир томонлама ўтиши. Нерв толаси афферент ѐки эфферент тола 
бўлишига қарамасдан қўзғалишни икки томонга ўтказади. Рефлекс ѐйида қўзғалиш 
рецептор нейрондан оралиқ нейронлар орқали эффектор нейронга қараб ўтади. 
Нерв марказидан қўзғалишни бир томонлама ўтишини орқа мия рефлекслари
мисолида яққол кўриш мумкин. Агар тажрибадаги ҳайвоннинг орқа мия орқа илдизлари 
қирқилиб марказга интилган қисми қўзғатилса, олдинги илдизларда электр 
потенциалларини қайд қилиш мумкин. Агар олдинги илдизлар қўзғатилса орқа 
илдизларда электр потенциаллари юзага келмайди. Демак, нерв марказига қўзғалишлар 
алоҳида йўлдан кириб, алоҳида йўлдан чиқиб кетади. Нерв марказларидан қўзғалишнинг 
бир томонлама ўтиши марказдаги нейронларни бир-бирлари билан синапслар орқали 
бирикканлиги ҳисобланади. Синапслар қўзғалишни бир томонлама пресинаптик 
мембранадан постсинапстик мембрана йўналишда ўтказади. 
 
Қўзғалишнинг секинлаб ўтиши. Қўзғалувчи рецепторларни таъсир этгандан кейин 
организм жавоб реакциясини юзага келиши учун кетган вақт рефлекс вақти деб аталади. 
Бу вақт ичида рецепторлар қўзғалади, қўзғалиш марказга интилувчи нерв толалари орқали 
марказга ўтказилади, қўзғалиш марказдаги бир хил нейронлардан бошқа хил нейронларга 
ўтказилади, қўзғалиш марказдан қочувчи нерв ҳужайраларига ўтказилади, қўзғалиш 
марказдан қочувчи нейронлардан ижрочи аъзога ўтказилади ва унинг қўзғалиши 
натижасида рефлекс юзага келади. 
Рефлекс ѐйида қўзғалишнинг ўтиш тезлигини аниқлаш учун орқа мия илдизлари 
билан ишлаш энг қулай ҳисобланади. Орқа миянинг орқа илдизини қирқиб марказий 
қисми қўзғатилса ўша сегментдаги олдинги илдиз тахминан 1,5 мс латент вақтдан кейин 
жавоб реакциясини қайд этиш мумкин. Бу реакциясини моносинапсли жавоб реакцияси 
деб аталади. Кейинчалик полисинапсли жавоб реакциялари ҳам юзага келади. Қўзғалишни 
рефлекс ѐйида ўтиш вақтидан нерв толалари орқали ўтиши учун сарфланган вақтни 
чиқариб ташланса, марказий секинланиш вақти топилади. 
Турли хил рефлексларни 
юзага келиш вақти ҳар-хил бўлади. Масалан тизза рефлексини юзага келишига 20-24 мс 
вақт кетади. Шундан 3 мс вақт қўзғалишни марказдан ўтишига сарфланади. Шундай
қилиб нерв марказларида қўзғалишни ўтказувчи кетма-кет синапсларнинг сони қанча кўп 
бўлса, улар орқали қўзғалишнинг ўтишига шунча кўп вақт сарфланади. 

---

144 
 
Қўзғалишларнинг қўшилиши, йиғилиши (суммацияси). Қўзғалишларнинг нерв 
марказида йиғилишини биринчи марта 1863 йили рус олими И.М.Сеченов очган. 
Қўзғалишлар нерв марказларида йиғилишининг икки тури бор: вақтли ва фазовий. 
Кўпчилик ҳолларда рефлексни юзага келтириш учун битта таъсир етарли бўлмайди. Орқа 
мияли маймунда қадамлаб юриш рефлексини орқа оѐқларини якка кучсиз таъсирлаш йўли 
билан юзага чиқариб бўлмайди. Таъсирлаш кучини ўзгартирмасдан ўша рецептор 
майдони кетма-кет ритмик қўзғатилса, орқа оѐқларини навбатма-навбат букиб ѐзиш 
реакцияларини кўришимиз мумкин. бу вақтли йиғилишга мисол бўлади. 
Кетма-кет таъсирларга жавоб реакциясининг юзага келишини қуйидагича
тушунтирилади. Дастлабки таъсир постсинаптик потенциални келтириб чиқаради, у 
нейронни қўзғатиш учун етарли бўлмайди. Кейинги келаѐтган таъсирлар сони талабга 
мос бўлса мембрананинг деполяризациясини критик нуқтага кўтаради ва нейроннинг 
қўзғалиш реакциясини юзага чиқаради. 
Орқа мияли маймунларда юриш рефлексини поғона ости кучи билан рецептор 
майдонининг бир неча жойини бир вақтда қўзғатиш орқали кузатиш мумкин, алоҳида бир 
жойга таъсир этилса рефлекс юзага келмайди.
Бир қанча жойни бир вақтда поғона ости кучига тенг қўзғатувчилар ѐрдамида
таъсирлашдан юзага келган жавоб реакцияси қўзғалишларни фазовий йиғилиш натижаси 
ҳисобланади. Фазовий йиғилишда турли жойлардан келаѐтган таъсирлар нейроннинг 
танасига алоҳида-алоҳида синапслар орқали келиб мембранасида йиғилиб уни қўзғатади 
ва тегишли жавоб реакциясини юзага чиқаради.