Nji mowzuk. Usullar, kanunlar we pelsepe kategoriýalary 1

3-nji mowzuk. Usullar, kanunlar we pelsepe kategoriýalary


1.Usul we usulyýet düşünjesi. Ylmy usullaryň klassifikasiýasy.
2.Filosofiýada kanun düşünjesi we onuň manysy. Kanun we kanunylyk.
3. Tebigatyň we jemgyýetiň kanunlarynyň arasyndaky tapawut.
4. Filosofiki kanunlar we olaryň aýratynlyklary
5. Filosofiki kategoriýalaryň düýp manysy we tebigaty.
6. Filosofiýa kategoriýalary bilen hususy ylym düşünjeleriniň arasyndaky tapawut.
Edebiýat:
AxmedovaM. Falsafa- ToshkentUFMJ,2006
2.YusupovE.MamashakirovS. FalsafaDarslik,- Toshken:2005
3.IzzetovaE. PwlatovaD. Filosofiya (uchebnoeposobie) Toshkent: 2004.
4. M. Shariaov Fayzixojaeva D. Mantiq Wquv quwllanma – Toshkent: 2017 y.
5. PulatovaD.A., FayzixojaevaD. E. Mantiq. Wquvquwllanma. – Toshkent: TDSh., 201-3.

Usul we usulyýet düşünjesi. Specialörite ylym usullary bilen pelsepe usullarynyň arasyndaky meňzeşlikler we tapawutlar. Ylmy usullaryň klassifikasiýasy.

Filosofiýada kanun düşünjesi we onuň manysy. Kanun we kanunylyk. Tebigatyň we jemgyýetiň kanunlarynyň arasyndaky tapawut. Filosofiki kanunlar we olaryň aýratynlyklary. Dialektikanyň esasy kanunlary: mukdar we hil üýtgemeleriniň geçiş kanuny we onuň manysy. Agzybirlik we garşydaşlaryň göreş kanuny bu kanunyň özenidir. Bu kanunyň tebigatda, jemgyýetde, ylmy bilimlerde ýüze çykmagy. Dialektiki gapma-garşylyklar we olaryň görnüşleri. Dawa-jenjelleri çözmegiň usullaryny bilmekligiň amaly we ylmy ähmiýeti. Ationatyrmagyň kanuny, onuň manysy. Inkär etmek düşünjesi. Inkorni inkor dialektikasy. Köne zady inkär etmek we täze emele gelmek, täze elementlerde köne elementleri gorap saklamak we ýok etmek meselesi hökmünde miras;
Filosofiki kategoriýalaryň düýp manysy we tebigaty. Filosofiýa kategoriýalary bilen hususy ylym düşünjeleriniň arasyndaky tapawut.
Universelemdäki umumy baglanyşygy görkezýän kategoriýalar: aýratynlyk, aýratynlyk we umumylyk, düýp we hadysa, kanun. Zatlaryň we wakalaryň gurluşyny görkezýän kategoriýalar: görnüşi we mazmuny; tutuş we bölek, ulgam, gurluş we element. Zatlaryň we hadysalaryň arasyndaky sebäp baglanyşygyna (kesgitleme) düşünmäge mümkinçilik berýän kategoriýalar: sebäp we täsir: zerurlyk we tötänlik; mümkinçilik we hakykat.

Dünýä akyl ýetirişiň dowamynda biz dünýäde belli bir tertibiň, umumy kanunalaýyklygyň barlygyna göz ýetirýäris: planetalar belli bir tertipde hereket edýärler, ýazyň yzyndan tomus gelýär, ýaş adam garrap, dünýäden ötýär, bu dünýäden gidenleriň ornuna täze nesiller gelýär... Älemiň öz kanunlary bar. Ol kanunlar Älemdäki hemme zatlar üçin ählumumy häsiýete eýe. Kanun zatlaryň biri-birleriniň aralaryndaky predmeti düzýän elementleriň, predmetleriň özlerine degişli häsiýetli aýratynlyklarynyň arasyndaky baglanyşyklary aňladýar. Emma hemme arabaglanyşyk kanun däldir, çünki arabaglanyşyk zerurlaýyn-da, tötänleýin-de bolup bilýär. Kanun – zatlaryň zerurlaýyn, yzygiderli gaýtalanýan, durnukly häsiýete eýe bolan, düýpleýin görnüşli baglanyşyklygydyr. Ol zatlaryň, hadysalaryň ösüş meýilleriniň yzygderlidigini, kesgitli tertibe eýerýänligini aňladýar. Kanunlaryň dürli görnüşleri bar, ýagny olar sistemanyň gurluşyna, hereketlenişine we ösüşine degişlilikde biri-birlerinden tapawutlandyrylýar. Kanunlar belli bir çäkde hereket edýän, ýagny dünýäniň hadysalarynyň diňe belli bir bölegine degişli we hemme hadysalar üçin ählumumy bolan kanunlara bölünýär. Käbir 40 kanunlaryň hadysalaryň arasyndaky mukdarlaýyn arabaglanyşygy aňladýanlygy üçin olaryň esasy bölegini matematiki formulalaryň üsti bilen hem görkezmek mümkin. Emma hemme kanunlar üçin formulalary ulanmak mümkin däl-de bolsa, kanunlaryň hemmesi hadysalaryň arasyndaky obýektiw, zerurlaýyn görnüşli arabaglanyşyklary aňladýar. Kanunlar dinamiki we statistiki kanunlara bölünýär. Dinamiki kanun diýlip, sebäpleýin baglanyşyga, ýagny sistemanyň başlangyç halynyň onuň soňky halyny kesgitleýän baglanyşyga aýdylýar. Dinamiki kanunlaryň çylşyrymlylyk derejesi biri-birlerinden tapawutlandyrylýar. Olaryň esasy bölegi hadysalaryň hemmesine umumylykda we olaryň her birine bolsa aýratynlykda hem degişli. Mysal üçin, islendik ýokaryk zyňylan daş, ählumumy dartylyş kanunyna laýyklykda aşak gaçýar. Emma ylym sistemalaryň käbirleriniň aýratyn bölekleriniň özüni nähili alyp barjaklygyny öňünden kesgitläp bilmese-de, sistemanyň tutuşlaýyn görnüşde nähili alyp barjaklygyny takyk kesgitlemekligi başarýar. Sistemanyň aýratyn bölekleriniň hereketindäki tötänlik hem bitewi sistemany kesgitleýän umumy kanunalaýyklyga boýundyr. Statistiki kanunalaýyklyk hadysalaryň köplügini bitewi görnüşde kesgitläp, ol bu bitewiligiň her bir aýratyn bölegini özbaşdak häsiýetlendirmeýär. Dünýädäki hereket edýän kanunalaýyklyklaryň ýüze çykarylmagynyň esasynda geljege göz ýetirilýär, teoriýanyň (ylmy taglymatlaryň) praktikada (gündelik tejribede) durmuşa ornaşdyrylmagy amala aşyrylýar. Adamyň daşky dünýäniň üstünden agalyk etmekligi onuň kanunlar baradaky düşünjesiniň göwrümi we çuňlugy bilen ölçenilýär.

Kategoriýalar hakynda umumy düşünje. Biz her bir zat barada pikir ýöredenimizde şol zada degişli düşünjelerden peýdalanýarys. Mysal üçin, “agaç” diýenimizde, biz ösümlikleriň belli bir toparyna degişli görnüşini göz öňüne getirýäris. Umuman, gündelik durmuşymyzda biz dürli düşünjelerden 41 peýdalanýarys. Her bir ylymda hem şol ylma degişli düşünjeler ulanylýar. Fizikada, mysal üçin, “atom” , “energiýa”, hukugy öwreniş ylmynda “jenaýat”, “kanun”, dil biliminde “düşüm”, “ýöňkeme” ýaly umumy görnüşli düşünjelerden peýdalanylýar. Ylmy dilde has umumy görnüşli düşünjelere kategoriýalar diýilýär. Filosofiýada hem onuň özüne degişli kategoriýalary bar. Emma filosofiýanyň dünýäni has umumylaýyn derňeýänligi üçin, ondaky ulanylýan kategoriýalar hem umumy häsiýete eýedir. Beýleki ylymlarda hakykatyň diňe şol ylym tarapyndan öwrenilýän tarapyna degişli kategoriýalar ulanylýar. Filosofiýanyň wezipesi dünýäniň we pikirlenmäniň hemme hadysalary üçin mahsus bolan has umumy arabaglanyşyklary, kanunalaýyklyklary öwrenmekden ybarat. Mysal hökmünde sebäpleýin arabaglanyşyklary alyp göreliň. Sebäpleýin arabaglanyşyklar janly tebigatda-da, islendik fiziki proseslerde-de, jemgyýetçilik durmuşynda-da bar. Fizikada şol arabaglanyşyklaryň fiziki proseslere, biologiýada – janly organizmlere degişlileri öwrenilýär. Beýleki ylymlarda hem şeýle. Filosofiýa sebäpleýin arabaglanyşyklaryň hemmesini umumy görnüşde düşündirmeklige çalyşýar. Şonuň üçinde, filosofiýanyň kategoriýalary ählumumy häsiýetli düşünjeleriň toplumydyr. Filosofik kategoriýalary şertleýin birnäçe toparlara, esasan, ýekeleýin, jübütleýin (goşalaýyn) we üçemleýin görnüşli kategoriýalara bölmek kabul edilendir. Mysal üçin, biziň eýýäm bilýän kategoriýalarymyz, ýagny “barlyk”, “materiýa”, “substansiýa”, “hereket”, “giňişlik” we “wagt” ýaly kategoriýalary şertleýin ýekeleýin görnüşli kategoriýalara degişli etmek mümkin. Biz olar barada “şertleýin” diýen sözi ýöne ýerden ulanmaýarys. Olary hakykatdan-da, biz aýratynlykda derňäp geçdik, olaryň her biriniň manysyny aýratynlykda açyp görkezmeklige çalyşdyk. Ýöne şol bir wagtyň özünde hem ”barlygyň” “ materiýadan”, “materiýanyň” bolsa “hereketden”, “giňişlikden” we “wagtdan” üzňe däldigine hem göz ýetirdik. Filosofiýanyň bulardan başga kategoriýalary baradaky gürrüňi “arabaglanyşyk”, “özara täsir” we “ösüş” ýaly kategoriýalardan başlamak isleýäris.

Ösüş, progres we regres. Dünýäde doly özbaşdak, ýagny başga zatlardan düýbünden üzňe zat ýok. Dünýädäki hemme zatlar biribirleri bilen özboluşly arabaglanyşykda. Älem zynjyry hiç ýerde üzülmeýär, hemme zady biri-birine bagly edip goýýar. Özara baglylyk ýa-da arabaglanyşyk – bu bir hadysanyň beýleki bir hadysa bilen haýsy hem bolsa bir tarapy boýunça özara baglanyşyklydygyny aňladýan düşünje. Arabaglanyşyklaryň esasy görnüşleriniň hataryna giňişlikdäki, wagtyň çägindäki, genetiki, sebäp-netijeleýin häsiýetdäki, esasy we esasy däl, gönümelleýin we gytaklaýyn, içki we daşky, dinamiki we statiki, göni we tersleýin görnüşlerdäki baglanyşyklar girýär. Arabaglanyşyklar materiýanyň hereketiniň esasy formalary boýunça hem tapawutlandyrylýar. Olary aşakdaky görnüşde suratlandyrmak mümkin: • hereketiň mehaniki formasyna – zatlaryň, predmetleriň arasyndaky sada, ýönekeý arabaglanyşyk degişli; • hereketiň fiziki formasyna – energetiki we zatlaryň, predmetleriň arasyndaky sada, ýönekeý arabaglanyşyk degişli; • hereketiň himiki formasyna – strukturalaýyn, energetiki we zatlaryň, predmetleriň arasyndaky sada, ýönekeý arabaglanyşyk degişli; • hereketiň biologiki formasyna – genetiki, strukturalaýyn, enegetiki we zatlaryň, predmetleriň arasyndaky sada, ýönekeý arabaglanyşyk degişli; • hereketiň sosial formasyna – sosial gatnaşyklaryň dürli görnüşleri (maşgala, dostluk, goňşara, milletara, synplar ara, döwletara, halkara we ş.m.), genetiki, strukturalaýyn, energetiki we zatlaryň, predmetleriň arasyndaky sada, ýönekeý arabaglanyşyk degişli. Baglanyşyk – bu aýratyn bir predmet däl-de, predmetleriň arasyndaky gatnaşygy aňladýan düşünjedir. Dünýäniň hadysalary diňe bir özara baglanyşykda bolman, eýsem olar biri-birlerine özara täsir hem edýärler. Her bir predmet başga bir predmete ol ýa-da beýleki bir görnüşde öz täsirini ýetirýär we öz täsir eden predmetiniň garşylykly täsirine hem sezewar bolýar. Özara täsirdäki obýektler öwrenilende, olaryň haýsy hem bolsa biriniň esasy, ýagny kesgitleýji görnüşde, beýlekisiniň bolsa ondan gelip çykýan, ýagny kesgitlenilýän görnüşde ýüze çykýanlygy göz öňünde tutulmalydyr. Arabaglanyşyklaryň we özara täsirleriň dürli görnüşlerini derňemek we jikme-jik öwrenmek ylmy akyl ýetiriş işiniň iň esasy wezipeleriniň biridir. Ösüş. Älemde ýekejede doly derejede gutarnykly zat ýok. Hemme zat başgalaýyn görnüşe geçmeklik ýolunda, ýagny hemme zadyň ümzügi ösüşe tarap. Ösüş – bu obýektiň kesgitli bir ugra tarap hereketi, onuň dolanuwsyz özgerişi ýa-da ýönekeý dilde aýdylanda köneden – täzä, ýönekeýden – çylşyrymla, aşaky derejeden – has ýokary derejä tarap hereketi. Ösüş dolanuwsyzdyr, sebäbi şol bir haldaky ýagdaýa hemme zat diňe bir gezek düşýär. Mysal üçin, adam organizminiň garrylykdan ýaşlyga tarap dolanmaklygy ýa-da ölümden dogluşa geçmekligi mümkin däl. Ösüş – bu elmydama ikitaraplaýyn hadysa: köne ýok edilip, onuň ornuna täze zat gelýär, emma her bir täze zat könäniň belli bir häsiýetlerini we taraplaryny özünde saklaýar. Täze zat könäniň özünden döräp, belli bir derejä ýetenden soňra köne bilen bir ýere sygyşmaýan hala geçýär, ýagny köne doly inkär edilýär. Köne bilen täzäniň arasynda umumylyk-da bar, meňzeşlik we tapawutlylyk-da bar. Sistemalar elmydama öňe taraplaýyn, ýagny progres görnüşdäki ösüşe eýe bolman, eýsem kähalat olar degradasiýa – dargaýşa (çüýremeklige, bozulmaklyga) hem sezewar bolup bilýärler. Degradasiýa, ýagny sistemalaryň dargamaklygy, olaryň ýokary derejeden pes derejä, has kämil derejeden pes derejedäki kämillige geçmekligini aňladýar. Muňa mysal edip, käbir biologik görnüşleriň täze şertlere uýgunlaşyp bilmän, ýitip başlamaklygyny getirmek mümkin. Haçanda sistema tutuşlaýyn degradasiýa halyna düşen ýagdaýynda onuň hemme elementleriniň dargap gitmeýänligini hem aýtmak gerek. Ösüşiň regres görnüşi hem bar. Regres – gapma-garşylykly proses: bitewileýin zat dargasa-da, onuň aýratyn elementleri, tersine, ösüşe eýe bolup bilýär. Edil şonuň ýaly-da, tutuş sistema progressiw ösüşde 44 bolan halatynda, onuň käbir elementleri degradasiýa ýagdaýyna düşüp bilýär. Ösüş prinsipiniň örän uly metodologik ähmiýeti bar. Ol ýa-da beýleki bir zadyň syryna göz ýetirmek üçin, ilkinji nobatda, onuň gelip çykyşynyň (döreýşiniň), kemala gelşiniň syrlarynyň açylmaklygy zerur. Hadysanyň emele gelşiniň aýratynlyklaryna doly göz ýetirilmekligi onuň ösüşi üçin mahsus bolan aýratynlyklaryň ýüze çykarylmaklygyna ýardam edýär.
Ýekeleýinlik, aýratynlyk we umumylyk. Bu kategoriýalar her bir predmetiň ýeke-täk özboluşlylygynyň we şol bir wagtyň özünde hem başga predmetler bilen ol ýa-da beýleki bir taraplaryna görä meňzeşliginiň barlygyny görkezýän düşünjeler hökmünde ulanylýar. “Ýekeleýinlik” – predmetde diňe onuň özüne, başgalarda gaýtalanmaýan özboluşly aýratynlygynyň barlygyny aňladýan kategoriýa. “Umumylyk” – her bir aýratyn alnan predmetde ony beýlekiler bilen birleşdirýän alamatlarynyň barlygyny aňladýan kategoriýa. “Aýratynlyk” bolsa, predmetiň umumy taraplary bilen ýekeleýin taraplarynyň arasyndaky arabaglanyşygy aňladýar. Indi bu kategorýalaryň her biriniň üstünde aýratynlykda durup geçeliň. Ilki bilen ýekeleýin zat hakynda gürrüň edeliň. Göräýmäge tut agajynyň ýapraklarynyň hemmesi birmeňzeş ýaly hem bolsa, olaryň hiç biri hem beýlekisi bilen deň däl. Bu ýerden hiç bir zadyň başga bir zat bilen absolýut deňlige eýe däldigi hakyndaky netije emele gelýär. Zatlar öz içinde hem, öz aralarynda hem doly derejede meňzeş däl. Biri-birlerine juda meňzeş adamlary görenimizde, biz “bir almany iki bölen ýaly” diýýäris. Emma olaryň her biri aýratyn şahsyýet. Daşky meňzeşlik olaryň hemmetaraplaýyn meňzeşligini aňlatmaýar. Hatda iki sany suw damjasynyň arasynda hem (eger-de olary mikroskopyň astynda synlasak) meňzeşligiň ýoklugyna göz ýetirmek mümkin. Tutuşlaýyn toždestwolaýynlyk (doly deňlik) diňe abstraksiýada, ýagny kabul edilen simwollary ulanan ýagdaýymyzda (mysal üçin, A=A diýip kabul edenimizde) mümkin. Diýmek, her bir zat ýekeleýin häsiýete eýedir. 45 Emma dünýäni diňe ýekeleýin zatlaryň tükeniksiz köpdürlüligi görnüşinde göz öňüne getirmeklik hem ýalňyşdyr. Tükeniksiz köpdürlülik – bu barlygyň diňe bir tarapydyr. Onuň beýleki bir tarapy hemme zatlaryň alamatlarynyň arasynda olaryň özara gatnaşyklarynda belli bir umumylygyň barlygy bilen baglanyşyklydyr. Ýokarda biz iki sany islendik zadyň arasynda absolýut toždestwolaýynlygyň (doly meňzeşligiň, doly deňligiň) bolup bilmejekligini nygtap geçdik. Edil şonuň ýaly-da, biz olar üçin belli bir umumylyk häsiýetli bolmadyk iki sany zadyň bolup bilmejekligi barada hem çürt-kesik aýdyp bileris. Mysal üçin, haýwanlaryň hemmesi üçin mahsus bolan umumylyk bar. Aralarynda özboluşly umumylygyň barlygy dürli minerallar üçin-de, ösümlikler üçin-de, ähli asman jisimleri üçin-de mahsus zat. Başgaça aýtsak, umumylyk – bu ýekeleýinligiň köp zatlardalygydyr. Umumy zatlar üçin giň mazmunly, umumy häsiýetli düşünjeler ulanylýar. Mysal üçin, biz “adamlar”, “ösümlikler”, “haýwanlar” we ş.m. düşünjeleri ulanyp, belli bir zatlaryň arasyndaky umumylygy aňladýarys. Predmetler umumylygyň dürli derejelerine eýe bolup bilýärler. Umumylyk iki görnüşde ýüze çykyp bilýär. Şol bir wagtyň özünde umumylyk ýekeleýin zat üçin umumylyk, umumylygyň has ýokary derejesine görä bolsa, aýratynlyk görnüşinde ýüze çykýar. Mysal üçin, “türkmenler” diýen düşünje “türki halklar” diýen düşünjä görä ýekeleýinlik görnüşde, “halklar” diýen düşünjä görä bolsa, aýratynlyk görnüşde ýüze çykýar

Ýekeleýinligiň, aýratynlygyň we umumylygyň düýp mazmunyna dogry düşünilmekliginiň örän uly praktiki we ylmy ähmiýeti bar. Ylym, esasan, umumylaşdyrmalar bilen iş salyşýar we umumy düşünjelerden peýdalanýar. Hut şol sebäpli-de, ylym gündelik durmuş praktikasyny özüniň ýüze çykaran kanunlary bilen ýaraglandyryp bilýär we onuň öňdengörüjilik bilen hereket etmekligine ýardam berip bilýär. Emma bu, bir tarapdan, ylmyň güýjüniň özeni bolsa, ikinji tarapdan, onuň 46 asgynlygyny hem aňladýar. Sebäbi islendik ýekeleýin we aýratyn zat umumy zada garanyňda baýdyr. Şonuň üçin-de, ylym öz kanunlaryny açmaklyk üçin elmydama ýekeleýin we aýratyn zatlary hasaba alyp durmaklyga, olary yzygiderli derňäp we seljerip durmaklyga mejbur bolýar. Diňe şeýle gözlegleriň netijesinde ylmy kanunlara täzeden seredilýär we olar baradaky garaýyşlar baýlaşdyrylýar, çuňlaşdyrylýar. Islendik ylmy düşünje özünde ýekeleýin we aýratyn zatlaryň baýlygyny jemleýär. Haçan-da ýekeleýin zatlaryň öwrenilmekligine biperwaý garalýan bolsa, şonça-da umumy zat baradaky düşünjeleriň dolulyk derejesi peselýär. Mysal üçin, biz ”adam” diýen düşünjäni ulansagam, ol her bir aýratyn adam-şahsyýet üçin (aýdaly, beýik Magtymguly üçin) mahsus bolan özboluşly aýratynlygy aňlatmakdan juda ejiz gelýär. Sungatyň we edebiýatyň güýji we özüne çekijiligi, esasan, sungat we edebi eserlerde hemmeler üçin ählumumy bolan meseleleriň konkret obrazlaryň (ýekeleýin we aýratyn) üsti bilen çeper beýan edilip, görkezilip bilinýänligindedir. Edil sungatda bolşy ýaly, ylymda hem indiwiduallykdan daşlaşmak mümkin däldir. Ýekeleýin we aýratyn zatlar üçin mahsus bolan häsiýetleri hasaba almazdan, ählumumylaýyn görnüşli ylmy garaýyşlary – teoriýalardyr taglymatlary döretmek mümkin däldir.
soraglar
1. Философия методлары ҳәм методологиясы
2.Filosofiýada kanun düşünjesi we onuň manysy. Kanun we kanunylyk.
3. Tebigatyň we jemgyýetiň kanunlarynyň arasyndaky tapawut.
4. Filosofiki kanunlar we olaryň aýratynlyklary
5. Filosofiki kategoriýalaryň düýp manysy we tebigaty.
6. Filosofiýa kategoriýalary bilen hususy ylym düşünjeleriniň arasyndaky tapawut.