Nji mowzuk. Usullar, kanunlar we pelsepe kategoriýalary 1

5.4. Jemgyýetiň ösüş basgançaklary
Ylym adamzat jemgyýetiniň uzak asyrlaryň dowamynda birnäçe basgançaklary geçenligini subut edýär. Eger­de adamlaryň özleri üçin zerur bolan maddy nygmatlary öndürmek bilen baglanyşyklylykda ulanan serişdelerinden we şeýle önümçiligiň amala aşyrylmagynda gazanan praktiki tejribesinden çen tutulyp baha berilse, onda taryhy ösüşde üç sany basgançagy, ýagny adaty (agrar), industrial we pos­ tindustrial basgançaklary aýdyň saýgarmak mümkin.
Adyndan görnüşi ýaly, birinji – adaty jemgyýet diýlip atlandyryl­ ýan basgançak üçin ykdysady önümçilik, başgaça aýdylanda, natural önümçilik mahsus bolupdyr. Gadymy dünýäniň we orta asyr eýýamynyň jemgyýetlerinde ilkinji şäherler peýda bolupdyr, senetkärçilik, söwda, pul, ýazuw ýaly zatlar ýüze çykypdyr. Jemgyýetiň esasy ykdysady birligi maşgala bolupdyr, obşinalaýyn däpdir dessurlar agalyk edipdir. Ilatyň esasy bölegi oba ýerlerinde ýaşapdyrlar. Hut şol jemgyýetlerde adamyň adam tarapyndan ekspluatasiýa (bir adamyň başgalary golastynda sak­ lap, olaryň özlerini we zähmetini özüçe ulanyp bilmekligi, hatda ezilişe sezewar etmekligi manysynda) edilmekligi ýüze çykypdyr.
Ikinji – industrial basgançakda, adamzat jemgyýetiniň ösüş tary­ hynda düýpli öwrülişikler bolup geçipdir. Bu basgançak üçin ykdysady durmuşda senagat, ýagny industrial önümçiligiň agalyk etmekligi häsi­ ýetli bolupdyr. Industrial jemgyýetleriň döremekligi, köplenç halatda, Günbatar ýurtlarynda XVIII asyrda bolup geçen senagat rewolýusiýa­ synyň netijesinde ýüze çykan hadysalar bilen baglaşdyrylýar. Jemgyýet­ çilik ösüşiniň bu basgançagy üçin ykdysadyýetde senagat önümçiliginiň agalyk etmekligi, şäher ilatynyň sanynynyň oba ilatynyňkydan agdyk­ lyk etmekligi, sosial gatnaşyklarda agalyk edijilik rol maýda we iri ýer eýeleriniň elinden senagat kärhanalarynyň eýeleriniň – kapitalistleriň eline geçmekligi häsiýetlidir. Bu jemgyýetde iri maşyn önümçiligi, haryt önümçiliginiň göwrüminiň barha artmaklygy, bilimleri özleşdir­ meklige bolan höwesiň ýokarlanmaklygy ýaly hadysalar ýüze çykyp başlaýar. Senagat önümçiliginiň ykdysadyýetdäki ornunyň gitdigiçe ýokarlanmaklygy oba hojalyk önümçiliginde zähmet çekýän ilatyň san taýdan azalmaklygyna sebäp bolýar.
Türkmenistandaky häzirki jemgyýeti hem köp babatda (oba ilatynyň san taýdan şäher ilatyndan köplügini hasaba almanymyzda) industrial jemgyýet hökmünde häsiýetlendirmek mümkin. Dünýäniň ykdysady taýdan has ösen ýurtlary hasaplanylýan ABŞ, Ýaponiýa, Fransiýa, Germaniýa ýaly ýurtlardaky jemgyýetler jemgyýetçilik ösü­ şiniň üçünji – postindustrial basgançagyna aýak basan jemgyýetler hökmünde mysal getirilýär.