Multimedia texnologiyasining kullanish soxalari. Xrzirgi davrda multimedia
texnologiyasidan kup soxalarda, jumladan, moliya, iktisodiyot, fan, ta‘lim,
madaniyat, ijtimoiy soxalar, maishiy soxalar, reklama, kompyuter о‗yinlarida
foydalanilmokda. Shuningdek, firmalarda taqdimot va maxsulotlarni reklama
qilishda foydalaniladi. Ayniksa, banklarning operatsion zallarida, kо‗rgazma va
yarmarka zallarida, avtosalon, sayoxat byurosi, aeroport va temir yul vokzallarining
zallarida reklama axborotlari tо‗g‗risida keng kulamda ma‘lumot beriladi.
Shuningdek,
ishlab
chiqarishda,
turli
muassasalarda,
xizmat
kо‗rsatish
shaxobchalarida, arxivlashtirishda, muzeylarda va boshka joylarda kullaniladi.
10
10
Anisimova N.S. Teoreticheskiye osnovi i metodologiya ispolzovaniya multimediynix texnologiy
v obucheniye. Diss.kand. ped. nauk. -Sankt-Peterburg, 2002. - 330 s.
17
Ta‟lim manbalari. Ta‘lim soxasida multimedia texnologiyasidan foydalanish
dastlab oliy о‗quv yurtlari, akademik litseylar, kasb-xunar kollejlari va umumta‘lim
maktablari uchun multimediali elektron ta‘lim manbalari yaratishdan boshlangan.
Multimediali ta‘lim manbalaridan foydalanib ma‘ruza, amaliy, laboratoriya ishlari,
mustakil ishlar va xokazolar amalga oshiriladi [15,20,21,29,60,61].
Multimediali elektron ta‘lim manbalari elektron darsliklarda, qо‗llanmalarda,
ishlanmalarda, taqdimotlarda, yelaydlarda о‗z aksini topgan va mujaseamlangan.
Internet ashyolari, masofali о‗qitish manbalari, elektron kutubxonalar, bilimlar
ombori ham ta‘lim manbalariga kiradi.
Multimediali elektron darsliklar, qо‗llanmalar va ishlanmalar. Multimediali
elektron darsliklar, odatdagi an‘anaviy dareliklarga nisbagan qator afzalliklarga ega:
1)
odatdagi darsliklarda biron mavzuga tegishli materiallar matni va statik
kо‗rinishdagi bitta rasm beriladi;
2)
multimediali elektron darsliklarda esa shu mavzuga tegishli material matni va
uni sharxlab boruvchi diktorning ovozi, mavzuga tegishli animatsiya berilgan bir
nechta rasm, о‗sha davrga tegishli kichik kinofilm lavxasi va musika kushib beriladi.
K,uyida elektron darsliklar, qullanmalar va ishlanmalar bо‗yicha ba‘zi bir
namunalar keltiramiz. R.Bokiyev va NDayumovalar kasb-xunar kollejlari uchun
axborot texnologiyalaridan multimediali elektron о‗quv-metodik qо‗llanma
tayyorlashgan [22], B.B.Muminov tomonidan akademik litseylar uchun pedagogik
dasturiy ta‘minotning (PDT) bir nechta varianta yaratilgan [68]. A.I.Ashirova texnik
oliy о‗quv yurtlari uchun yaratgan elektron darsligida 40 foizdan ortiq multimedia
materiallaridan foydalangan [14], shuningdek, N.Toylokovning elektron darsligida
multimedia materiallariga e‘tibor karatgan [10]. U.Begimkulov,
MTMlari uchun yaratilgan elektron va odatdagi ta‟lim manbalari. Bolalar
uchun qо‗llanma yoki darslik sifatida - kompyuter xotirasiga kiritilgan ma‘lumotlar
va о‗quv materiallari, tarbiyachi (pedagog) uchun multimedia texnologiyasiga oid
pedagogik, ilmiy-metodik adabiyotlar, metodik qо‗llanmalar, tavsiyalar va ularning
elektron varianti ta‘lim manbalari xisoblanadi [109].
18
A.A.Abdukodirov tomonidan MTMlarida kompioterli ta‘limiy о‗yinlar
о‗tkazishga mо‗ljalangan ―Asalarilar va gullar‖ nomli ishlanma S.Ochil va
KDoshimovlarning ―Uzbek pedagogi kasi va antologiyasi‖ kitobining 2-jildida
keltirilgan [91]. G.E.Djanpeisova maktabgacha ta‘limda kompyuter dasturlaridan
foydalanishga oid ishlanma [43], A.Xayitov va boshkalar MTMlari uchun ta‘lim
vositalari [22,33] tayyorlaganlar.
Yuqorida keltirilgan multimediali elektron ta‘lim manbalari va vositalaridan
tashkari Internet ashyolari va masofali ta‘lim materiallari ham о‗ziga xoye ta‘lim
manbalari bula oladi.
Internet ashyolari. Internet ashyolariga elektron pochta, teleanju- manlar,
uzoqlashtirilgan ochik о‗quv kataloglari, virtual (elektron tarmokli) kutubxonalar,
on-laynli jurnallar, ma‘lumotlar ombori va banki, bilimlar ombori va boshkalar
kiradi.
Kompyuter tarmoklari, Internet va masofali ta‘lim bо‗yicha gula ma‘lumotlar
kupgina adabiyotlarda о‗z aksini topgan [5,8,9,63,71]. Quyida ulardan MTMlari
ta‘lim-tarbiya jarayonida foydalanish imkoniyatlarini kurib utamiz.
Lokal
kompyuter
tarmogidan
MTMlarida
foydalanish.
Multimedia
texnologiyasiga asoslangan mashgulotlar kompyuterlar asosida olib boriladi.
MTMlarida lokal tarmokni tashkil etish uchun kamida 5-6 ta kompyuter bilan
jixozlangan bulishi kerak. MTMlarida lokal tarmoqdan foydalanish usuli
quyidagicha:
1)
5 ta kompyuter maxsus kabel (koksial sim) orqali bir-biriga ulanadi. 6-
kompyuter ham shu lokal tarmoqga ulanib, tarbiyachi stoliga о‗rnatiladi (bitta
xonadagi bir juft telefon simiga 5 ta bir xil nomerli telefon trubkasini parallel ulagan
kabi, bu x,olda 5 ta telefon trubkasiga bir xil axborot keladi);
2)
har bir kompyuter oldiga 2-3 nafar tarbiyalanuvchi о‗tiradi (masalan, gurux
tarbiyalanuvchilarning soni - 15 nafar bо‗lgan xol);
3)
tarbiyachi ―markaziy‖ kompioterda ishlaydi va guruxda о‗rganilayotgan
materiallarni tushuntirib boradi. Bunday bitta xonadagi lokal tarmoqda ishlashning
afzalligi shundan iboratki, tarbiyachi bir vaqtning о‗zida barcha tarbiyalanuvchilar
19
bilan ishlash imkoniyatiga ega bо‗ladi.
11
MTMlarida Internetdan foydalanishning ham keng imkoniyatlari mavjud.
1)
Internetning veb-saxifalaridagi ba‘zi bir multimediali taqdimotlar va
slaydlardan foydalanish mumkin. Masalan, geometrik shakllar bо‗yicha elementar
matematik tasavvо‗rni shakllantirishga oid multimediali taqdimot yaratilgan. Ushbu
taqdimot MTMlarining maktabga tayyorlov guruxiga tegishli elementar bilim va
kunikmalar yunalishining ―doyra, kvadrat, uchburchak, shar, kublarni farqlaydi,
nomlaydi va ularning xususiyatlarini biladi‖ mavzusiga tegishlidir.
2)
Internetdagi multimediali materiallardan foydalanish uchun oldin
tarbiyachining uzi tayyorgarlik kurishi kerak, jumladan, Internet saytlari bо‗yicha
materialni kidirib topish va kompyuter xotirasiga joylashtirin1, mazmuni va xajmini
aniqlash kabi ishlarni bajarishi zarur.
3)
MTM pedagog-tarbiyachilari о‗z soxalari bо‗yicha teleanjumanlarda
qatnashishi mumkin. Buning uchun MTMlarining ta‘lim-tarbiya jarayoniga oid
yangiliklar yoki ish tajribasi bо‗yicha multimediaga asoslangan makola tayyorlab
teleanjuman saytiga joylashtiradi. Makola teleanjuman ishtirokchilari bilan birga
muxokama etiladi.
4)
MTM tarbiyalanuvchilarining ta‘lim-tarbiya bо‗yicha saviyasini oshirish
maksadida Internet orqali boshka shaxdrlardagi yoki shu xududdagi MTM
tarbiyalanuvchilari о‗rtasida ma‘lum bir shaklda musobakalar tashkil etish
imkoniyati mavjud.
5)
Xozirgi kunda yuqorida ta‘kidlanganidek, oliy va о‗rta-maxsus, kasb-xunar
hamda umumiy о‗rta ta‘lim muassasalarida foydalanish uchun qator elektron darslik
va qо‗llanmalar yaratilgan. Shunday multimediali elektron adabiyotlarni MTM
tarbiyalanuvchilari uchun tayyorlab, Internetga joylashtirish mumkin. Masalan,
MTM tarbiyal anuvchilari ga moslashtirilgan ―Guncha‘Ta о‗xshash maxsus
multimediali elektron ishlanma va jurnal tayyorlab, Internetga joylashtirilsa, ulardan
kо‗pchilik MTMlarining ta‘lim-tarbiya jarayonida foydalanish imkoniyatiga ega
11
Anisimova N.S. Teoreticheskiye osnovi i metodologiya ispolzovaniya m ultimediynix texnologiy v
obucheniye. Diss.kand. ped. nauk. -Sankt-Peterburg, 2002. - 330 s.
20
bular edi.
6)
MTMlarining tajribali pedagog-tarbiyachilari ish faoliyatlari jarayonida
tayyorlagan multimediali slayd va taqdimotlarni Internetga joylashtirsalar boshka
MTM pedagog-tarbiyachilari uchun foydadan xoli bо‗lmas edi.
Masofali ta‟limdan foydalanish. Masofali ta‘lim kup adabiyotlarda о‗z aksini
topgan. Jumladan, Respublikamizda ushbu soxa bо‗yicha taniqli olimlar:
A.A.Abdukodirov, A.X.Pardayev [5], shuningdek, Korenev L.P., Semina YE.V.
[57], YE.V.Yeldasheva, X.Rashidov, U.Begimkulov,
N.Toylokov, J.Sayfiyev, O.N.Ruzimurodov, T.Xaydarov [84] va boshkalar ni n
g ishlari aloxida о‗rin tutadi. Masofali ta‘limda kompioterli ta‘limiy va
rivojlantiruvchi о‗yinlar о‗tkazish uchun keng imkoniyatlar mavjud. Quyida shular
tо‗g‗risida sо‗z yuritiladi.
Bir vaqtlar pero va kogozning yaratilishi ta‘limni yangi bosqichga chikargani
kabi, axborot texnologiyalari xozirgi jamiyatda yangi inkilob bulishiga olib keldi.
Ta‘limda telekommunikatsiya va kompyuter texnologiyalari axborotlarni tasvirlash
va uzatishning yangi shakllariga yul ochdi. Ana shunday bosh shakllardan biri
―masofali о‗qitish‖ deb nomlangan Internet tarmogidagi ta‘limdir. “Masofali usitigi -
- davlatda va xorijda axolining keng katlamiga masofada turib о‗quvchi va
о‗qituvchini о‗quv axborotlar bilan almashinish vositalari (kompyuter aloka, sun‘iy
yuldoshli televideniye va xls.)ga asoslangan maxsus axborog-ta‘lim muxiti
yordamida ta‘lim xizmatlar majmuasini taqdim qilishdan iborat‖. Masofali
о‗qitishning xususiyatlariga, birinchidan, о‗quvchini о‗qituvchidai uzoqdaligi;
ikkinchidan, mustakillilik - sirtki о‗qitish shaklining kandaydir varianta;
uchinchidan, axborot vositalari va ashyolarini о‗quv jarayoniga faol integratsiyasidir.
Masalan, Tandem tizimi Yevropa tillaridan birini о‗rganishga hamrox topish
imkoniyatini beradi va о‗qish mobaynida aniq bir mulokot qilish jarayonini tashkil
etish metodikasini taklif etgan xolda vositachi xizmatini о‗taydi.
Masofali о‗qitishda psixologik-pedagogik texnologiyalar kanday ahamiyatga
ega bulishi mumkin? Virtual fazoda ular, shuningdek, о‗qitish jarayonini
faollashtiruvchi, lekin yangi darajadagi, ya‘ni virtual muxit talablariga javob berishi
21
va axborot texnologiyalari bilan birlashishi kerak bо‗lgan vazifasini bajarishi
mumkin. Oxirgi ta‘kid eng yangi texnologiyalar anchadan buyon о‗quv jarayoniga
integratsiya kilingan davlatlar mutaxassislari о‗rtasida keskin shov-shuvga sabab
bulishi mumkin. Ular uchun zamonaviy texnik va axborot vositalari о‗quvchilarga
kanday ta‘sir etayotganligi muhim xisoblanadi. Fransо‗z mutaxassislari fikricha, eng
yangi texnologiyalarni ta‘limda kullashda ular quyidagi imtiyozlarga egadir:
•
о‗qitishning motivatsiyasini kuchaytiradi;
•
axborot manbaidan iborat, mustakil ta‘limni rag‗batlantiradi, mustakil va
yunaltirilgan kunikmalarni shakllantiradi;
•
ta‘limni axborotliligini, jadalligini, natijaviyligini kо‗taradi.
Shu bilan bir qatorda, kupgina mutaxassislar zamonaviy texnologiya- larning
ahamiyatini ideallashtirishdan uzoqdalar va xatto ulardan foydalanishni shubxa
ostiga oladilar. Masalan, ya poi pedagogi S.Sudzuki, bir tomondan, EXM
о‗quvchilarning tafakkо‗rini rivojlantiradi, boshka tomondan, bilimlarni
mustaxkamlashni ta‘minlaydi deb xisoblaydi. Fransо‗z pedagogi L.Legran
о‗quvchilarning kompioterda ishlashdagi motivatsiyasi xodisasini о‗rganib, bunda
paydo bо‗ladigan о‗yin о‗quvmi yoki yukmi degan mayealani taxlil qilishni taklif
etadi. Bundan tashkari, meyordan ortiq о‗tkazilgan komnioterli mashgulotlar
о‗quvchini asabiylashtiradi, kо‗z faoliyatiga tayeir etadi. Bu kabi salbiy okibatlarga
olib kelishini ham unutmayelik zarur [27]. Umuman, xorijiy mutaxassislar
о‗qituvchilarni sifatli tayyorlash, kayta tayyorlash, shuningdek, olim, pedagog va
mutaxasislarni yangi texnologiyalar soxasidagi hamkorligini nazar da tutadigan
zamonaviy о‗qitish vositalarining taxliliga majmuaviy yondashuv zarurligi bо‗yicha
bir xil fikrdalar.
Bu borada respublikamizda ham talaygina ishlar amalga oshirilgan. Jumladan,
О‗zbekistan Respublikasining ―Kadrlar tayyorlash milliy dasturi‖da ―о‗qishni,
mustakil bilim olishni individuallashtirish hamda distansion ta‘lim tizimi
texnologiyasi va vositalarini ishlab chikish va о‗zlashtirish‖ ta‘kidlangan.
Respublikamizda masofali ta‘lim elementlari 1970 yildan boshlangan. Jumladan,
Toshkent televideniyesi orqali sirtdan о‗qiyotgan tinglovchilarga yordam berish
22
maksadida turli predmetlardan ma‘ruzalar ukilgan.
Respublikamizda masofali ta‘lim bо‗yicha ilmiy-tadkikot va amaliy ishlar,
asosan, ―Iste‘dod‖ jamgarmasi koshidagi masofali о‗qitish markazi [5], Nizomiy
nomidagi Toshkent davlat pedagogika universiteti, Farg‗ona politexnika instituta,
Buxoro davlat universiteta, О‗zbekiston Milliy universiteti va boshka ta‘lim
muasssalari olimlari tomonidan amalga oshirilmokda.
Masofali ta‘lim dan uzoq xududlardagi MTMlarida kompyuterli ta‘limiy,
ayniksa, rivojlantiruvchi о‗yinlar о‗tkazishda foydalanish mumkin. Buning uchun
markaziy shahardagi yetakchi MTMning mutaxassisi (pedagogi) о‗zlaridagi
dasturlashtirilgan
kompyuter
о‗yinlarini uzoq masofadagi biror MTM
kompioterining xotirasiga yuklaydi.
Joylardagi MTM tarbiyalanuvchilari esa kabul kilib olingan kompyuterli
о‗yinlarni tarbiyachi nazoratida bajaradilar va ta‘limiy jixatlarini aytib beradilar. Eng
muhimi, о‗yinni amalga oshirish jarayonini markaziy shahardagi pedagog va gurux
tarbiyalanuvchilari kuzatib turadilar.
Shuningdek, uzoq masofadagi MTMlarining tarbiyalanuvchilariga ekologik
ta‘lim-tarbiya berishda, jumladan, ekologiyaga oid ayrim tasviriy ashyolar bilan
tanishtirishda ham masofali ta‘limdan foydalanish mumkin. Bu jarayon ham
yuqorida kayd etilgan usul kabi amalga oshiriladi.
MTMlari tarbiyachilarining askariyatini xotin-kizlar tashkil etadi. Ular oilaviy
sharoitga kura ta‘limning kunduzgi shaklidan foydalanishda ma‘lum bir
kiyinchiliklarga duch kelishmokda. Jumladan, salomatligi tufayli kunduzgi
bulimlarga katnab о‗qishga imkoniyati bulmagan MTM tarbiyachi-pedagoglari ham
mavjud. Shu boisdan, ushbu toifadagi tarbiyachilarga uyda turib malakasini
oshirishida masofali kurslarga, shu jumladan, ―Iste‘dod‖ jamgarmasining portalidagi
―Axborot texnologiya- lari va masofali о‗qitish‖ kursiga yozilib, unda о‗qishlarini
tavsiya etamiz. MTMlari mudiralari ham jamgarma portalidagi ―Ma‘naviyat va
ma‘rifat‖ yoki ―Tarbiyaviy ishlarni tashkil etish‖ mavzusidagi kurslarda malakasini
oshirishi mumkin. Kursni tо‗la о‗tagan tarbiyachi va mudiralarga maxsus sertifikat
ham beriladi.
23
Yuqorida multimedia texnologiyasini amalga oshirishga karatilgan ta‘lim
manbalari karab о‗tildi. Navbatda multimediali ta‘limning pedagogik asoslari
tо‗g‗risida sо‗z yuritiladi.
MTMlarida multimedia texnologiyasining pedagogik asoslari.
Pedagogik texnologiyalar, dastavval, AKD da 60-80 yillarda yuzaga kelib,
oxirgi 25-30 yil ichida ta‘lim soxasiga tegishli bо‗lgan 30 dan ortiq turli xil
pedagogik va innovatsion texnologiyalar ishlab chiqildi va amaliyotga tatbik etish
uchun tavsiya etildi [35,39,52,65,78,81].
Ular asosan umumiy о‗rta talim, о‗rta maxsus, kasb-xunar ta‘limi va oliy ta‘lim
bosqichlariga mо‗ljallangan bulib, mashg‗ulotlarni maruza, amaliy va laboratoriya
shaklida о‗tkazish kuzda tо‗tilgan. Ammo, amal qilayotgan (joriy) pedagogik va
innovatsion texnologiyalarni tо‗g‗ridan-tо‗g‗ri MTMlari ta‘lim jarayoniga qо‗qllab
bо‗lmaydi. Shuning uchun, MTMlari ta‘lim jarayoniga multimedia texnologiyasini
tatbik etish uchun maktabgacha yoshdagi bolalarga mо‗ljallangan, jumladan,
multimediali kompyuter texnologiyasining asoslarini ishlab chiqish zarur. Bu borada
dissertant tomonidan ilmiy izlanishlar olib borilib, multimediali kompyuter
texnologiyasining maktabgacha yoshdagi bolalar varianta asoslari ishlab chikildi va
yoritib berildi.
Maktabgacha yoshdagi bolalarga muljallangan multimediali texnologiya joriy
an‘anaviy texnologiyalarga nisbatan quyidagilar bilan farqlanadi:
•
bolalarning psixologik jixatlari;
•
bolalarning yoshi (6-7 yosh);
•
kompyuterli mashgulotning davomiyligi (15 daqiqa);
•
materialning bolalarga mosligi (multimedia shaklida);
•
materialning xajmi (30 daqiqaga muljallangan);
•
materialninig murakkablik dar aj as i (bolalar uchun sodda materiallar
tanlanadi);
•
ularninig faollik darajalari va x,.k.
Maktabgacha yoshdagi bolalar uchun yaratilgan multimediali kompyuter
texnologiyasi variantida texnologik yondashuv quyidagicha kechadi: MT'M
24
bolasi(tarbiyalanuvchi)ning о‗rganiladigan materialni о‗zlashtirishini kulaylashtirish
va osonlashtirish maksadida material bir-biri bilan boglik kismlarga, bо‗laklarga
ajratiladi, sо‗ngra ta‘limdan muljallangan natija olish uchun amallar ketma-ket
bajarilishi va loyixalashtirilgan ishlar poyoniga yetkazilishi kuzda tо‗tiladi. Eng
muhimi, ushbu texnologiyada о‗rganiladigan material multimedia asosida taqdim etil
ad i.
Bola miyasiga bunday ―multimediaviy xujum‖ natijasida bolaning о‗zlashtirishi
kо‗tarilib, mashgulot samaradorligi oshadi.
Ma‘lumki, har kanday pedagogik texnologiya о‗ziga xos malum bir
komponentga egadir [81]. Shunga о‗xshash multimedia texnologiyasining ham
ta‘limiy komponentlari mavjud. Bunday komponentlarga:
1. nazariy va amaliy asoslari; 2) ta‘lim-tarbiya berish, jumladan, mashgulot
о‗tkazish metodlari va metodikasi; 3) nedagogik-isixologik jixatlari; 4) texnik va
didaktik vositalari; 5) ta‘lim oluvchilarniig olgan bilimini baxolash mezoni; 6) ta‘lim
manbalari va boshkalarni kiritish mumkin [34].
Shulardan birinchisi, multimedia texnologiyasining nazariy va amaliy asoslari
informatika va zamonaviy axborot texnologiyasi asoslariga borib takaladi.
Multimedia dastlab, vosita sifatida axborotlarni biratula tovush, video, grafika, matn,
tasvir, animatsiya berilgan xolda uzatish va saklash usuli (muxiti) sifatida shakllandi.
Shakllanish asosiy texnik ta‘minoti bо‗lgan kompyuter va uning axborotni, nutkni
kiritish va chiqarish kurilmalari, skanerlar, video va audio platalari, videokamrash
platalari orqali amalga oshiriladi.
Dasturiy ta‘minotda odatda u yoki bu multimedia vositasi mazmuii algoritmini
tuzish va dasturlash muhim rol о‗ynaydi. Amaliy ta‘minotda multimediali elektron
darsliklar, kompakt diyeklar, taqdimotlar, yelaydlar, shuningdek, kompioterda
mavjud dasturlar, muharrirlar (Macromedia Flash, Power Point, Paint, Corel Draw)
va telekommunikatsiya vositalaridan keng foydalaniladi. Yuqorida sanab о‗tilgan
vositalar multimedia texnologiyasining texnik va dasturiy asosini tashkil etadi.
Multimedia
texnologiyasidan
MTMlari
ta‘lim-tarbiya
jarayonida
foydalanishning sxemasi 1.2-rasmda о‗z aksini topgan.
25
Yuqorida ta‘lim soxasida multimedia texnologiyasidan foydalanish masalalari,
jumladan, multimediali elektron ta‘lim manbalari va vositalari, shuningdek,
multimediali kompyuter texnologiyasining asoslari yoritib berildi. Navbatdagi
paragrafda uning pedagogik- psixologik jixatlari, tamoyillari, о‗ziga xos
xususiyatlari karab о‗tiladi.
1. Multimedia texnologiyasining pedagogik-psixologik jixatlari, tamoyillari va
о„ziga xos xususiyatlari
Maktabgacha tarbiya pedagogikasi pedagogika fanining muhim soxasi bulib,
tarbiyaning yosh bilan boglik bо‗lgan jixatlarini ochib beradi. Shu bilan birga,
maktabgacha tarbiya pedagogikasi maxsus va yosh pedagogikasi bilan umumiy
ilmiy-nazariy asoslarga ega. Maktabgacha tarbiya pedagogikasi ma‘lum bir darajada
MTMlarning ta‘lim-tarbiya jarayonini amalga oshirishga karatilgan bulib, olimlar,
pedagoglar, tadkikotchilarning ishlari natijasida shakllandi.
Maktabgacha tarbiya pedagogikasining ilmiy-nazariy asoslari va tarbiyaviy
26
(jismoniy, akliy, axdokiy, mexnat, estetik) jix,atlari bо‗yicha olimlar, amaliyotchilar,
pedagoglar о‗z fikrlarini bayon etishgan. Bu borada Abu Nasr Forobiy, Abu Ali ibn
Sino, Alisher Navoiy, Al-Xorazmiy, shuningdek, xorijlik pedagoglardan
Y.A.Komenskiy,
L.S.Vigotskiy,
A.P.Usova,
I.Y.Lerner,
M.N.Skatkin
va
boshkalarning ishlari e‘tiborga loyikdir. Bolalar psixologiyasiga oid ma‘lumotlar
L.F.Obuxova tomonidan bayon etilgan [79]. Xozirgi kunda maktabgacha tarbiya
pedagogikasining rivojlanishida P.Yusupova [12], F.R.Kddirova [18] larning ham
xissasi katta.
Maktabgacha ta‘lim didaktikasi - umumiy didaktikaning bir soxasi bulib,
maktabgacha yoshdagi bolalar ta‘limi va о‗qitish nazariyasi xisoblanadi, uning
maksadini belgilaydi, maktabgacha yoshdagi bolalarni har tomonlama rivojlantirish
va ularni maktabga tayyorlashni ta‘minlovchi ta‘limning mazmuni, metodlari va
tashkiliy shakllarini ishlab chikadi.
Maktabgacha yoshdagi bolalarga ta‘lim va tarbiya berish bilish nazariyasiga
asoslanadi, jumladan, uning ―jonli mushoxadadan abstrakt tafakkurga va undan
amaliyotga‖ degan konunini MTMlarining kompyuterli ta‘lim jarayoniga ham
kullash mumkin. Jonli mushoxada MTM tarbiyalanuvchilariga namoyish qilinadigan
vositalarga didaktik materiallar, harflar, rasmlar, chizmalar kabilarni kiritish
mumkin. Ulardan ta‘lim-tarbiya jarayonida foydalanish bolalarga turlicha psixologik
ta‘sir kо‗rsatadi. Masalan, kogozda yozilgan yoki kartondan kesib tayyorlangan ―A‖
harfi tarbiyalanuvchilarga kо‗rsatilsa (statik xolat), ularga ma‘lum bir psixologik
ta‘sir etadi, monitor ekranida animatsiyadan foydalanilgan, multimedia texnologiyasi
asosida ―A‖ harfi kо‗rsatilsa (dinamik xolat), tarbiyalanuvchilarga boshkacha
psixologik ta‘sir etadi. Shuningdek, bolalarga kogozda chizilgan archa rasmi
kо‗rsatilsa (statik xolat), ularga oddiy psixologik ta‘sir etadi, agar monitor ekranida
animatsiya bilan berilgan (harakatlangan va jilolanib turgan) multimediali rasm
kо‗rsatilsa, ularga boshkacha psixologik ta‘sir (samara) etadi.
Tarbiyalanuvchi monitor ekranida kо‗rgan (kuzatgan) obyektlari tо‗g‗risida
ma‘lum bir fikr yurita boshlaydi. Yosh bolalarning elementar matematik
tushunchalar bо‗yicha fikrlashini shakllantirish masalalari kupgina metodik
27
adabiyotlarda,
qо‗llanmalarda taxlil
etilgan.
Masalan,
M.Jumayev
va
L.S.Vigotskiylar fikrlashning rivojlanish muammosini о‗rganib, dastlab matematik
tushunchalarni shakllantirishni ilgari suradilar. Bunda, ular bolalarda matematik
tushunchalarni shakllantirish uchun eng kulay sharoitlarni topish lozimligini
ta‘kidlaydilar. L.S.Vigotskiy fikricha, bola tasavvо‗rining rivojlanishi bilimlarni
о‗zlashtirish jarayonisiz utmaydi, faqat о‗quv axborotlar tuplami (bilish, bilim)
bolalarning fikrlashini harakatlantiradi va rivojlantiradi [44].
MTMlarida yuqoridagi fikrdan kelib chiqib, bilish asoslaridan biri bо‗lgan
―jonli kuzatish‖ yosh bolalarning fikrlashini rivojlantirishga olib keladi. Masalan,
multimediali slaydlarda predmetlar turli (biri oq, biri kizil, biri yashil) ranglarda
beriladi. Yosh bolalar
monitor ekranida ularni kurishi bilanok - ranglar tо‗g‗risida fikr yurita
boshlaydilar.
3.
I.Kalmikova
[54]
fikricha,
―bolada
matematik
tushunchalarni
shakllantirishning eng ishonchli kо‗rsatgichi - uning ta‘limiyligi, ta‘limiylikning
asosi, uning asosiy tashkil etuvchisi - ta‘limiylikning boshka parametrlarini yukori
darajada aniqlab beradigan fikriy faoliyatning umumlashtirilishidir‖. L.S.Vigodskiy
va Z.I.Kalmikova fikrlari an‘anaviy usulda ta‘lim berishdagi umumiy о‗quv
jarayoniga tegishlidir.
Bola bilish nazariyasining ―abstrakt tafakkur‖ bosqichida monitor ekranida
kо‗rgan materiallariga e‘tibor karatadi, muloxdza yurita boshlaydi va fikrlaydi.
―Jonli kuzatish‖, ―abstrakt tafakkur‖dan keyingi bosqich ―amaliyotga tatbik
etish‖dan
iborat.
Kompyuterli
ta‘limni amaliyotga tatbik etish, MTM
tarbiyalanuvchilari tomonidan о‗rganiladigan materiallarni kompioterda bajartirilishi
hamda texnika va ishlab chiqarishda tatbig‗i asosida amalga oshiriladi.
Multimediali kompyuter texnologiyasi MTMlari ta‘lim-tarbiya jarayoniga tatbik
etilayotganligiga kup vaqt bulmaganligi sababli xozirgi kunda uning pedagogik-
psixologik jixatlari, tamoyillari va о‗ziga xos xususiyatlarini taxlil etish muhim
ahamiyat kasb etadi.
Do'stlaringiz bilan baham: |