1
О„ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA О„RTA MAXSUS TA‟LIM
VAZIRLIGI
NIZOMIY NOMIDAGI TOSHKENT DAVLAT PEDAGOGIKA
UNIVERSITETI
Qо„lyozma huquqida
(UDK:372.2)
Alisherzoda Nurdonabonu Aqljon qizi
“Maktabgacha ta‟lim muassasalarida
mashg„ulotlar jarayonida kompyuter slaydlaridan
foydalanishning ilmiy – metodik asoslari”
MAVZUSIDAGI
Mutaxassislik: 5A111801 Maktabgacha ta‟lim
Magistr akademik darajasini olish uchun yozilgan
DISSERTATSIYA
Himoyaga tavsiya etaman
Magistratura bо„limi boshlig„i
______________ M.X.Esanov
2014 yil, “___________”
“Maktabgacha ta‟lim” kafedrasi
Mudiri ____________________
p.f.n.dots. N.X.Yunusova
Ilmiy rahbar ________________
p.f.n. , dotsent G.E.Djanpeisova
Toshkent-2014
2
MUNDARIJA
Kirish…………………………………………………………..……………3-9
I bob. Maktabgacha ta‟lim muassasalarida mashg„ulotlar jarayonida
kompyuter
slaydlaridan
foydalanishning
nazariy
asoslari……………………...10-40
1.
Multimedia
texnologiyasidan
foydalanishning
ilmiy
va
pedagogik
asoslari……………………………………………………………………..10-25
2. Multimedia texnologiyasining pedagogik-psixologik jixatlari, tamoyillari va
о‗ziga
xos
xususiyatlari………………………………………………………………25-38
3.Maktabgacha ta‘lim muassasalarida ta‘lim jarayonini tashkil etishning nazariy
aspektlari……………………………………………………………………………...
38-40
1 bob bо‗yicha xulosa……………………………………………………………..41
II bob. Maktabgacha ta‟lim muassasalarida mashg„ulotlar jarayonida
kompyuter slaydlaridan foydalanishning– metodik asoslari……………….42-79
1. Maktabgacha ta‘lim muassasalarida mashgulot shakllari, mashgulot mazmuni,
metodlari, va metodi……………………………..………………….42-53
2. Maktabgacha ta`lim muassasalarida elementar matematika mashg‗ulotlar
jarayonida kompyuter slaydlaridan foydalanish metodikasi…………………..53-79
2 bob bо‗yicha xulosa……………………………………………………………...80
III bob. Maktabgacha ta‟lim muassasalarida mashg„ulotlar jarayonida
kompyuter slaydlaridan foydalanishning tajriba sinov natijalari.................81-92
1. Tajriba-sinov ishlariii tashkiliy-tayyorgarlik bosqichlari va о‗tkazish
metodikasi...........................................................................................81 -86
2. Pedagogik tajriba - sinov ishlariiing natijalari va ularning statistik
tahlili.................................................. .................................................68 -92
3 bob bо‗yicha xulosa..............................................................................................93
Xulosа.......................................................................................................................94
Foydalanilgan adabiyotlar ro`yxati................................................................... 95-102
Tayanch so`zlar lug`ati.
Ilovalar
3
KIRISH
Mavzuning dolzarbligi. Respublikamizda barkamol avlodni tarbiyalash,
ëshlarning intellektual salohiyatini rо‗yobga chiqarish, ularni har tomonlama
rivojlangan shaxs etib voyaga yetkazish Respublika Prezidenti Islom Karimovning
diqqat markazida turibdi. 2010 yil ―Barkamol avlod yili‖ deb e‘lon qilingani ham
buning dalilidir.
Barkamol avlodni shakllantirish dastlab oilada, sо‗ngra maktabgacha ta‘lim
muassasasida amalga oshiriladi. Bu borada Prezident I.Karimovning ―Yuksak
ma‘naviyat – yengilmas kuch‖ asarida ―Kо‗p yillik ilmiy kuzatish va tadqiqotlar
shuni kо‗rsatadiki, inson о‗z umri davomida oladigan barcha informatsiyaning 70
foizini 5 yoshgacha bо‗lgan davrda olar ekan.
Bolaning ongi asosan 5-7 yoshda shakllanishini inobatga oladigan bо‗lsak,
aynan ana shu davrda uning qalbida oiladagi muhit ta‘sirida ma‘naviyatning ilk
kо‗rtaklari namoyon bо‗la boshlaydi‖
1
, - deb ta‘kidlanadi. Ushbu fikrlar
maktabgacha ta‘lim muassasa (MTM)lariga ham taalluqlidir. Chunki MTMlarning
katta va maktabga tayyorlov guruhlarida 5-7 yoshli bolalar tarbiyalanadi.
Bolalarning intellektual salohiyatini shakllantirishning boshlang‗ich davri ham
xuddi ana shu yoshdan boshlanadi.
О‗zbekiston
Respublikasi
―Ta‘lim
tо‗g‗risida‖gi
qonunining
11-moddasida: ―Maktabgacha ta‘lim bola shaxsini sog‗lom va yetuk, maktabda
о‗qishga tayyorlangan tarzda shakllantirish maqsadini kо‗zlaydi. Bu ta‘lim olti-
yetti yoshgacha oilada, bolalar bog‗chasida va mulk shaklidan qat‘i nazar boshqa
ta‘lim muassasalarida olib boriladi‖
2
,-deyilgan.
О‗zbekiston Respublikasi ―Kadrlar tayyorlash milliy dasturi‖da maktabgacha
ta‘lim – uzluksiz ta‘lim tizimining birinchi turi ekanligi va ―maktabgacha
ta‘limning samarali psixologik-pedagogik uslublarini izlash va joriy etish‖
zarurligi ta‘kidlangan. Shuningdek, 4.9-moddasida ―barcha bosqichdagi ta‘lim
1
Karimov I.A. Yuksak ma‘naviyat - yengilmas kuch. – T.: Ma‘naviyat, 2008.– 53-b.
2
О‗zbekiston Respublikasining ―Ta‘lim tо‗g‗risida‖gi Qonuni // Barkamol avlod - О‗zbekiston taraqqiyotining
poydevori. – T.: Sharq, 1998. – 23-b.
4
jarayonlarini kompyuterlashtirish va axborotlashtirish amalga oshiriladi‖
3
,-deb
aytilgan.
I.A.Karimovning
О‗zbekiston
Respublikasi
Konstitusiyasi
qabul
qilinganligining 17 yilligiga bag‗ishlangan tantanali marosimdagi nutqida: ―Ta‘lim
sohasida zamonaviy axborot va kompyuter texnologiyalari, internet tizimi, raqamli
va keng formatli telekommunikatsiyalarning zamonaviy usullarini о‗zlashtirish,
bugungi taraqqiyot darajasini belgilab beradigan bunday ilg‗or yutuqlar nafaqat
maktab, litsey va kollejlar, oliy о‗quv yurtlariga, balki har qaysi oila hayotiga keng
kirib borishi uchun zamin tug‗dirishning ahamiyatini chuqur anglab olishimiz
lozim‖,
4
-deya ta‘kidlagan.
Shuningdek, ―Barkamol avlod yili‖ Davlat dasturida ―Ta‘lim jarayoniga yangi
axborot-kommunikatsiya va pedagogik texnologiyalarni, elektron darsliklar,
multimedia vositalarini keng joriy etish orqali mamlakatimiz maktablarida, kasb-
hunar kollejlari, litseylari va oliy о‗quv yurtlarida о‗qitish sifatini tubdan
yaxshilash‖ va ―har bir maktabgacha muassasani о‗yinli va bilish bilan bog‗liq
multimedia dasturi‖ bilan ta‘minlash kо‗zda tо‗tilgan
5
.
О‗zbekiston Respublikasining ―Maktabgacha ta‘lim konsepsiyasi‖da ham
maktabgacha ta‘lim muassasalari ta‘lim-tarbiya jarayonida ilg‗or pedagogik va
axborot texnologiyalarini joriy etish va tarbiya jarayonining samaradorligini
oshirish zarurligi kо‗zda tо‗tilgan.
Yuqorida baën qilingan dalillar MTM bolalarida boshlang‗ich kompyuter
savodxonligini shakllantirish, ularni kompyuter bilan elementar tarzda muomala
qilishga о‗rgatish va maktab ta‘limiga tayyorlash dolzarb masalalaridan biri
ekanligini kо‗rsatadi.
MTMlarida multimedia texnologiyasidan foydalanishdagi muammolardan
yana biri ilg‗or pedagogik va axborot texnologiyalaridan foydalanib, ta‘lim-tarbiya
3
О‗zbekiston Respublikasining ―Kadrlar tayyorlash milliy dasturi‖ // Barkamol avlod - О‗zbekiston
taraqqiyotining poydevori. - T.: Sharq, 1998. – 57-b.
4
Karimov I.A. О‗zbekiston Konstitusiyasi - biz uchun demokratik taraqqiët yо‗lida va fuqorolik jamiyatini
barpo etishda mustahkam poydevordir. О‗zbekiston Respublikasi Prezidentining О‗zbekiston Respublikasi
Konstitusiyasi qabul qilinganligining 17 yilligiga bag‗ishlangan tantanali marosimda sо‗zlagan ma‘ruzasi. // Xalq
sо‗zi. 2009 yil. 6 dekabr.
5
―Barkamol avlod yili‖ Davlat dasturi. - T.: О‗zbekiston, 2010. –B. 8-32.
5
jarayoni samaradorligini oshirish metodikasini ishlab chiqish, unga mos
ishlanmalar yaratish hamda amaliyotga joriy qilish zarurligidir. Shuning uchun,
MTMlarida
multimedia
texnologiyasidan
foydalanishning
о‗ziga
xos
xususiyatlarini о‗rganish, texnologiyalarni joriy etish jarayonida bolalar yoshini
hisobga olish va mos holda didaktik materiallarni tanlash, ta‘lim jarayonida
bolalarga pedagogik va psixologik ta‘sir etish usullarini о‗rganish va amaliyotga
joriy etish bugungi kunning dolzarb vazifalaridan hisoblanadi.
Tadqiqot obyekti: maktabgacha ta‘lim muassasalarining maktabga tayyorlov
guruhlarida elementar matematika mashg‗ulotlar jarayonida kompyuter
slaydlaridan foydalanib ta‘lim-tarbiyani amalga oshirish jarayoni.
Tadqiqot predmeti: maktabgacha ta‘lim muassasalarida elementar
matematika mashg‗ulotlar jarayonida kompyuter slaydlaridan foydalangan holda
bolalarga ta‘lim-tarbiya berish, ularda boshlang‗ich kompyuter savodxonligini
shakllantirish usul, vosita va metodlari.
Tadqiqot maqsadi: maktabgacha ta‘lim muassasalarida mashg‗ulotlar
jarayonida kompyuter slaydlaridan foydalanishning ilmiy-metodik asoslarini
yaratish, ularni elementar matematika mashg‗ulotlar jaraëniga joriy etgan holda
samarali ta‘lim tarbiya berish metodikani ishlab chiqish.
Tadqiqot vazifalari:
- maktabgacha ta‘lim muassasalarida elementar matematika mashg‗ulotlar
jarayonida kompyuter slaydlaridan foydalanishga oid pedagogik, psixologik va
metodik adabiyotlarni о‗rganish;
- maktabga tayyorlov guruhlari uchun elementar matematika mashg‗ulotlar
jarayonida kompyuter slaydlaridan foydalanishning metodik ta‘minoti
(mashg‗ulot shakllari, mazmuni, metodikasi, multimedia vositalari, relaksatsiya
vaqti va baholash mezoni)ni yaratish;
- psixologik xususiyatlarini e‘tiborga olgan holda elementar matematika
mashg‗ulotlar jarayonida kompyuter slaydlaridan foydalanib, maktabgacha ta‘lim
muassasalari tarbiyalanuvchilarining boshlang‗ich kompyuter savodxonligini
shakllantirish metodikasini ishlab chiqish;
6
- ishlab chiqilgan metodikaning samaradorligini aniqlash bо‗yicha tajriba-
sinov ishlarini о‗tkazish.
Tadqiqotning
ilmiy
farazi:
maktabgacha
ta‘lim
muassasalarida
mashg‗ulotlar samaradorligi oshadi, agar:
- elementar matematika mashg‗ulotlar jarayonida kompyuter slaydlaridan
foydalanishning ta‘limni amalga oshirishning metodik asoslari ishlab chiqilsa;
- kompyuter slaydlar ishlab chiqilsa va ulardan elementar matematika
mashg‗ulotlar jarayonida didaktik vositalar sifatida foydalanilsa;
- 6 7 yoshli tarbiyalanuvchilarning kompyuter savodxonligi shakllantirilsa;
- multimediaga asoslangan kompyuterli ta‘lim metodikasi ishlab chiqilib,
maktabgacha ta‘lim muassasalarining ta‘lim-tarbiya jarayoniga tatbiq etilsa.
Muammoning
о„rganilganlik
darajasi.
MTMlarida
multimedia
texnologiyasidan foydalanishning tub mazmuni – multimediaga asoslangan
kompyuterli ta‘lim bо‗lgani uchun, birinchi navbatda tahlilni kompyuterning ta‘lim
jarayoniga kirib kelishidan boshlash maqsadga muvofiqdir.
Rossiya oliy ta‘limida multimedia texnologiyasi va kompyuterli ta‘limdan
foydalanish bо‗yicha N.M.Klimeshova, N.N.Ogolsova, S.L.Novoselova,
N.F.Talizina, maktabgacha ta‘lim bо‗yicha S.V.Guryev, L.A.Savina, N.Z.Florova,
M.V.Osmakova, O.G.Smolyaninovalar ilmiy-tadqiqot ishlarini olib borishgan.
Multimedia texnologiyasidan ta‘lim jarayonida foydalanish bо‗yicha AQShda
D.Jonassen, R.Grabindger, S.Carver, R.Lehrer, D.Davidson, A.Mullan va
boshqalar ilmiy-tadqiqot ishlarini olib borishmoqda. Masalan, A.Mullan ishlarida
ta‘lim tizimida kompyuter о‗qitishning rivojlantiruvchi vositasi ekanligi
ta‘kidlanadi.
Ta‘lim sohasining turli bosqichlarida multimedia texnologiyasidan
foydalanish bо‗yicha YE.YE.Voronova, V.P.Kustova, N.S.Anisomova,
M.Ryabsev, S.Adilova, N.I.Tayloqov va boshqalar ilmiy-tadqiqot ishlarini olib
borganlar. Shuningdek, respublikamizning A.A.Abduqodirov, M.M.Aripov,
T.R.Azlarov, A.I.Ashirova, U.SH.Begimqulov, T.F.Bekmurodov, R.R.Boqiyev,
F.M.Zakirova,
H.Z.Ikromova,
M.E.Mamarajabov,
B.B.Mо‗minov,
7
X.A.Tо‗raqulov, U.Y.Yuldashev, A.G‗.Hayitov, S.S.G‗ulomov kabi olimlari
ta‘limda kompyuterlardan foydalanishning turli muammolarini о‗rganganlar.
G.E.Djanpeisova turli texnologiyalardan foydalanib, MTM bolalarida matematik
bilimlarni shakllantirishning optimal metodikasini bergan.
MTMlarining maktabga tayyorlov guruhlarida an‘anaviy metodika asosida
savodga tayyorlash, elementar matematik bilim berish, ekologik ta‘lim bо‗yicha
O.Boltaboyeva, N.Alimov, N.Bikbayeva, N.Umarova, M.Xalilova va boshqa
pedagog-olimlarning uslubiy ishlarida e‘tibor qaratilgan.
Multimedia vositalarini yaratish va ulardan ta‘lim-tarbiya jarayonida
foydalanishga qaratilgan kо‗plab ilmiy-tadqiqotlar olib borilganligiga qaramasdan,
ularning ichida maktabgacha ta‘lim muassasalariga yо‗naltirilganlari yetarlicha
emas. Sanalgan ushbu holatlar dissertatsiya mavzusini ―Maktabgacha ta‘lim
muassasalarida multimedia texnologiyasidan foydalanishning ilmiy-metodik
asoslari‖ deb tanlanishiga asos bо‗ldi.
Tadqiqot metodlari: tahlil, dialog, analogiya, pedagogik kuzatish, pedagogik
eksperiment, test sinovlari, umumlashtirish, matematik statistika, anketa, savol-
javob.
Himoyaga olib chiqilayotgan asosiy holatlar:
- maktabga tayyorlov guruhlari elementar matematika mashg‗ulotlarida
kompyuter slaydlaridan foydalanishning metodik ta‘minoti;
- maktabga
tayyorlov
guruhlari
tarbiyalanuvchilarining
kompyuter
savodxonligini shakllantirish metodikasi;
- maktabgacha ta‘lim muassasalarining maktabga tayyorlov guruhlari
elementar matematika mashg‗ulotlari jarayonida ta‘limiy va rivojlantiruvchi о‗yinli
kompyuter masalalari va ulardan foydalanish metodikasi;
- maktabgacha ta‘lim muassasalarining elementar matematika mashg‗ulotlar
jarayoniga mо‗ljallangan kompyuter slaydlari.
8
Tadqiqot natijalarining ilmiy va amaliy ahamiyati:
- elementar matematika mashg‗ulotlar jarayonida kompyuter slaydlaridan
maktabgacha ta‘lim muassasalari ta‘lim-tarbiya jarayonida foydalanishning ilmiy
asoslanishida;
- elementar matematika mashg‗ulotlar jarayonida kompyuter slaydlaridan
foydalanishning pedagogik-psixologik jihatlarini tadqiq etishda;
- maktabgacha ta‘lim muassasalarida elementar matematika mashg‗ulotlar
jarayonida kompyuter slaydlaridan foydalanishning о‗ziga xos xususiyatlari ochib
berilganligida;
- maktabgacha ta‘lim muassasalarida kompyuterli ta‘limiy о‗yinli
masalalardan foydalanish metodikasi ishlab chiqilganligida;
- maktabgacha ta‘lim muassasalarida elementar matematika mashg‗ulotlar
jarayonida kompyuter slaydlaridan foydalanish sharoitida tarbiyalanuvchilarning
о‗zlashtirish darajasini baholash mezonini ishlab chiqishda;
- multimediali kompyuterli ta‘limda vaqt tejash hisobiga an‘anaviy usulga
nisbatan kо‗proq material о‗rgatilishi va mazmunining chuqurlashtirilishida;
- maktabgacha ta‘lim muassasalari ta‘lim-tarbiya jarayonida kompyuter
slaydlaridan foydalanish metodikasi ishlab chiqilishi va tarbiyachilar uchun
metodik tavsiyalar berilishida;
- besh yо‗nalish bо‗yicha mashg‗ulotlar о‗tkazish metodikasi ishlab chiqilishi
va amaliyotga joriy etilganligi bilan aniqlanadi.
Ishning ilmiy yangiligi:
1. Maktabgacha ta‘lim muassasalarida elementar matematika mashg‗ulotlar
jarayonida kompyuter slaydlaridan foydalanishning pedagogik va psixologik
jihatlari asoslab berildi;
2. Maktabgacha ta‘lim muassasalarida elementar matematika mashg‗ulotlar
jarayonida kompyuter slaydlaridan foydalanishning metodik ta‘minoti yaratildi;
3. Kompyuterli ta‘limiy va rivojlantiruvchi о‗yinli masalalar yaratildi.
Tarbiyalanuvchilarning kompyuter savodxonligini shakllantirish metodikasi ishlab
chiqildi.
9
Dissertatsiyaning tuzilishi va hajmi. Disssertatsiya kirish, uch bob, xulosa
va tavsiyalar, foydalanilgan adabiyotlar rо‗yxati hamda ilovalardan iborat bо‗lib,
jami 65 sahifani tashkil etadi.
10
1 bob. Maktabgacha ta‟lim muassasalarida mashg„ulotlar jarayonida
kompyuter slaydlaridan foydalanishning nazariy asoslari
1.Multimedia texnologiyasidan foydalanishning ilmiy va pedagogik asoslari
Multimedia texnologiyasining yaratilish bosqichlari va tatbik etish soxalari
Ushbu ilmiy-tadkikot ishining maksadlaridan biri - maktabga tayyorlov guruxi
bolalarida kompyuter savodxonligiii shakllantirish, axborot va multimedia
texnologiyasi, Internet bо‗yicha ilk tushunchalar hamda tasavvurlar berish
metodikasiga
karatilgan.
Shulardan
dastlabkisi
multimedia
texnologiyasi
xisoblanadi.
Axborot texnologiyalarining tezkorlik bilan rivojlanishi natijasida multimedia
texnologiyasi
yaratildi
va
turli
soxalarda
kullanila
boshlandi
[6,28,13,96,72,73,75,77].
MTMlari
ta‘lim- tarbiya jarayonida multimedia
texnologiyasidan foydalanishni amalga oshirish uchun avvalo, multimedia tо‗g‗risida
asosiy tushunchalarni karab chikamiz.
6
1.
Multimedia atamasining lugaviy ma‘nosi [multum+medium] (yoki [ingl.
multi+media]) kabi ikkita sо‗z yigindisidan tashkil topgan bulib, multi - kup, media -
muxit manosini anglatadi. Atama ilmiy va о‗quv adabiyotlarida ―kup vositalilik‖,
―multimedia muxiti‖, ―kupkatlamli muxit‖, ―multimedia - bittadan kup bо‗lgan
mediadir‖, ―maxsulot tashuvchi vosita‖, ―ma‘lumot tashuvchi vosita‖ kabi talkin
kilinib kelinmokda, xatto, ayrim adabiyotlarda ―xozirgacha multimediani aniq ta‘rifi
mavjud emasligi‖ ham e‘tirof etilgan.
7
Xozirgi davrda multimedia atamasi kup kirrali bulib, turli xil tushunchalarni
ifodalashga tatbik etilib kelinmokda. Masalan, multimedia texnologiyasi; multimedia
maxsuloti; multimediali kompyuter; multimedia dasturi; multimedia didaktik vositasi
va bo shkal ar shular jumlasidandir.
8
2.
―Multimedia‖ tushunchasining adabiyotlarda yoritilgan bir nechta ta‘rifini
6
Арипов М. Информатика ва ахборот технологияси асослари. - Т.: Университет, 2001. - 36 б.
7
Абдукодиров Л.А., Бегматова Н.Х, - Мактабгача таълим муассасаларида мультимедиа
технологиясидан фойдаланиш услубиёти (укув-услубий кулланма). - Карши: Насаф, 201 1. - 25 б.
8
Абдукодиров Л.А., Бегматова Н.Х, - Мактабгача таълим муассасаларида мультимедиа
технологиясидан фойдаланиш услубиёти (укув-услубий кулланма). - Карши: Насаф, 201 1. - 25 б.
11
keltiramiz: ―Multimedia - deganda turli shakldagi ma‘lumot- larni kayga ishlovchi
vositalar majmuasi tushuniladi‖, ―Multimedia - bir vaqtning о‗zida turli
kо‗rinishdagi axborotlardan: matn, grafika, tovush va boshkalardan foydalanishni
kuzda tutgan foydalanuvchi interfeyeining konsepsiyasi‖, ―Multimedia - bu
informatikaning dasturiy va texnikaviy vositalari asosida axborotning an‘aiaviy va
original turlari asosida о‗quv materiallarini о‗quvchilarga yetkazib berishning
mujassamlashgan xoldagi kо‗rinishidir‖, ―Multimedia - gurkirab rivojlanayotgan
zamonaviy axborotlar texnologiyayeidir‖ , ―Multimedia - bu maxsus texnologiya
bulib, dasturiy va texnik moddiy ta‘minot asosida kompyuterda bir vaqtning о‗zida
matnli, tasviriy axborotni tovushli va harakatli xolda (xattoki videofilm xolatida)
ifodalash imkoniyatidir‖, ―Multimedia - tasvirli ma‘lumotlar bilan ishlashga kodir
bо‗lgan vosita xisoblanadi‖, ―Odatda multimedia deganda turli shakldagi
ma‘lumotlarni kayta ishlovchi vositalar majmuasi tushuniladi‖, ―Multimedia -
kompyuter tizimida matn, tovush, videotasvirni va turli animatsiyalarni
mujassamlashtirish imkonini beruvchi zamonaviy axborotlar texnologiyayeidir‖.
3.
Multimedianing mazmunini tasavvur etish va tushunish uchun, birinchi
navbatda quyidagi ikkita takkoslashni keltirish maksadga muvofik:
Birinchi takkoslash. Ma‘lumki dexkonchilik maxsulotlari temir yul transporta
vagonlariga ortilib markaziy shaharlarga junatiladi. Buning uchun, birinchi galda
maxsulotlar, masalan, kartoshka, piyoz, sabzi, karam, turp, sholgom, kovun, tarvо‗z
va boshkalarga ishlov berilib (saralanib va tozalanib) omborxonalarda tuplanadi,
sо‗ngra vagonlarga ortiladi.
a) Maxsulotni vagonga ortish ikki usulda amalga oshirilishi mumkin: 1)
vagonga faqat bir turdagi maxsulot, masalan, faqat kartoshka ortilishi mumkin; 2)
vagonga bir necha turdagi maxsulot - kartoshka, piyoz, karam, sabzi, turp ortilishi
mumkin.
Shunday kilib, birinchi xolda bitta vagonda bir turdagi maxsulot, ikkinchi xolda
esa bitta vagonda besh turdagi maxsulot junatiladi.
b) Iste‘molchi ishlov berilgan va omborxonada tuplangan maxsulotni shu
yerning о‗zida yoki muljalga yetib kelgan joyda iste‘mol qilishi mumkin.
12
Demak, birinchi xolda vagondagi maxsulotni bir tarkibli maxsulot, ikkinchi
xolda esa kun tarkibli maxsulotlar majmuasi deb karashimiz mumkin.
Ikkinchi takkoslash. MTM tarbiyachisi boshka shahardagi hamkasbiga ish
yuzasidan xat yuborishi bilan boglik xol. Xat yuborish uchun dastlab xat matnini,
fotosuratini, ishga doyr bitta jadval va bitta sxema tayyorlab ularga ishlov beradi.
Xatni yuborish esa ikki usulda amalga oshiriladi.
1)
Bitta konvertda odatdagidek faqat bitta xatni uzini joylashtirib yuboradi. Bu
bir turdagi maxsulot yuborishga о‗xshash bо‗ladi.
2)
Bitta konvertda xat matnini, uzining fotosuratini, tayyorlagan jadval va
sxemasini joylashtirib yuboradi. Bu bitta vagonda kup turdagi maxsulot yuborishga
uxshab, konvert ichida ma‘lumotlar majmuasini yuborgan xisoblanadi.
9
Yuqorida keltirilgan takkoslashlardagi misollarni axborotlar texnologiyasiga
tatbik etib kuramiz. Ma‘lumki, multimediali axborotlar tizimiga matn, jadvallar,
grafika, nutk, sxema, musika va boshkalar kiradi. Ushbu axborotlarni
foydalanuvchilarga yuqoridagi tartibda ikki usulda uzatish mumkin.
1)
Har bir axborotni, masalan, matnni ma‘lum bir masofadagi foydalanuvchiga
yoki shu joyning о‗zidagi foydalanuvchiga bitta diskga bir uzini joylab uzatish
mumkin (odatdagi axborot).
Shunday kilib, multimedia mazmunidan kelib chiqqan xolda multimedia
tushunchasining quyidagi ta‘rifini keltirish mumkin: ―Multimedia - bir nechta
axborot turlarini kompioterda ishlov berish natijasida xosil kilingan va bitta diskga
jamlangan axborot yigindisidir‖.
Multimedianing mazmuniga yanada oydinlik kiritish maksadida, uni ok
yoruglik nuri bilan takkoslaymiz:
1.
Oq yorug‗lik nuri murakkab nur bо‗lib, yegtita monoxromatik (kizil,
zargaldok, sariq, yashil, xavo rang, kо‗k, binafsha) nurlar yigindisidan iborat.
2.
Xuddi shunga о‗xshash tula multimediali axborot ham yettita tashkil
etuvchilar (matn, tasvir, jadvallar, grafika, audio, video, animatsiya) yigindisidan
9
Aripov M. Informatika va axborot texnologiyasi asoslari. - T.: Universitet, 2001. - 36 b.
13
iborat bо‗ladi.
4.
Multimedianing shakllanish bosqichlari, uning asosiy texnik ta‘minoti
(vositasi) bо‗lgan kompioterning rivojlanishi bilan boglik. Multimedianing tashkil
etuvchilari va ularning rivojlanish bosqichlari quyidagilardir:
Matn shaklidagi tashkil etuvchisi. Dastlab odamlar yozuvlarni toshga uyib
yozganlar, kogoz ixtiro kilingach parranda pati, kalam va ruchkalardan foydalanib
yozuv ishlarini amalga oshirganlar. Keyinchalik yozuv mashinasi ixtiro etilgach,
uzoq yillar mobaynida ulardan foydalanib kelindi. Nixoyat, kompyuterlarda ―Matn
muharriri‖ dasturi о‗rnatilgach, yozuv ishlari kompioterda bajariladigan buldi. 1983
yilda Microsoft matn muharriri Multi-Tool Word taqdim etdi. 1984 yilda Hewlett-
Packard kompaniyasi birinchi lazerli printerni ishlab chikdi. 1982 yilda SONY
korporatsiyasi tomonidan CD (kompakt) disklarda standart yozuvlarni amalga
oshirilishi - multimedianing matn shaklidagi tashkil etuvchisini yan ada rivojlantirdi.
Audio shaklidagi tashkil etuvchilariga tovush va uni yozish, nutk (ovoz berish,
sharxlash) va musikiy ta‘minotlar kiradi. Shulardan, dastlabkisi - tovush XIX asr
boshlarida gramplastinkalarda, keyinchalik magnitofonlar uchun magnit lentalariga
yozila boshlandi.
1980 yildan boshlab esa kompakt disklarga yozish va undan foydalanish yulga
kuyildi, jumladan, 1982 yilda Polygram kompaniyasi Audio SOni ishlab chikdi.
SONY kompaniyasi esa, usha yili standart yozuvlarni CD disklarga yozishni tavsiya
e'tdi. Natijada, CD disklarda yozish texnologiyasi rivojlanib ketdi. Ayni bir paytda
mikrofon yordamida nutk va musika yozish ham shakllandi.
Video shaklidagi tashkil etuvchilariga videotasvirlar, grafikli tasvirlar (rasm,
tasvir), ma‘lumot grafiklari va xokazolar kiradi. Videotasvirlar dastlab magnit
lentalarida yozilib, videomagnigofonlarda namoyish etila boshlandi, sо‗ngra
videotasvirlarni yozish kompakt disklarda amalga oshirildi.
Kompakt disklardan foydalanish maksadida, 1982 yilda Hercules kompaniyasi
ok-kora tasvirli videokartani (platami) ishlab chikdi. Bu multimedianing Video
tashkil etuvchisini rivojlantirishdagi dastlabki kadam edi. 1984 yilda IBM birinchi
rangli monitor va videoadapter YevAlarni ishlab chikdi. Usha yillari multimedianing
14
grafik tashkil etuvchilari ham rivojlana boshladi. 1983 yilda VISI Sogr kompaniyasi
IBM-PC kompyuteri uchun birinchi grafik ―kobigi‖ni ishlab chikdi. 1986 yilda esa,
Adobe kompaniyasi uzining birinchi grafik redaktori - ―Adobe Inelustrotos‖ HH
foydalanishga tavsiya etdi.
Kompakt disklari va ularning rivojlanishi. Multimedianing shakllanishida
kompakt disklarning yaratilishi va rivojlanishi kagta rol о‗ynadi. 1982 yilda
yaratilgan CD kompakt disklar yildan-yilga takomil- lashib bordi. 1983 yilda Philips
va SONY kompaniyalari CD-ROM disklarni va disk yurituvchini yaratdi. 1986 yilda
AKDIning Sietl shaxrida CD- YAOMlar bо‗yicha birinchi anjuman bulib utdi.
Anjuman SO-YAOMlarni standartlashtirish va shaxsiy kompyuterlarda kullashni
tavsiya etdi. Xozirgi kunda kompakt disklarning yangi avlodlari - DVD, DVD-ROM
va boshkalar yaratilishlariga karamasdan, CD ROMflap о‗z mavqeini tushirgani
yо‗q.
Multimedianing animatsiya samarasi. Multimedianing tashkil etuvchi axborot
turlaridan biri - axborotlarga animatsiya samarasini berishdir. Bu multiplikatsion
filmlarda rassomning chizgan qator chizmalari va rasmlarini tez (bir daqiqada 24
kadr tezlikda) namoyish ettirilishi asosida sodir bо‗ladi. Xozirgi kunda multifikatsion
filmlar kompyuterda 3D.Flash dasturi asosida yaratilmokda. Multimediada esa
maxsus dasturlar (Power Point, Macromedia Flash, Swish, Adobe Premiere, Media
Player, CD Player va x-K.) orqali amalga oshiriladi.
1986 yilda Amida kompioterida birinchi marta maxsus rolikda tovush (musika)
bilan birgalikdagi animatsiya effekti namoyish qilinib, multimedianing shakllanishi
nixoyasiga yetkazildi va bu yig‗ilishda tulakonli multimedia texnologiyasi
yaratilgani e‘tirof etildi. Shunday kilib, 1986 yil rasmiy ravishda multimedia
yaratilgan (―tugilgai‖) yili xisoblanadi.
Multimedia vositalariga multimedia maxsulotini yaratishda foydalanadigan
uskunalar (yoki jixozlar), dasturlar va amalda foydalanishga muljallangan materiallar
kiradi. Multimedia vositalarini tasavvur etish uchun ularni uskunaviy, dasturiy va
amaliy vositalar kabi uch turga bulamiz.
1.
Uskunaviy (texnikaviy) vositalari qatoriga audio plata, video plata, kompakt
15
disk (CD ROM, DVD, DVD ROM tashki uskuna)lar, videokamrash platalari, video
kiritish va chiqarish, tovush kiritish va chiqarish kurilmalari va boshkalar kiradi.
2.
Dasturiy vositalarga Power Point, Macromedia Flash, Adobe Premiere,
Media Player, CD Player va boshqa dasturlarni kiritish mumkin. Shuningdek,
maxsulot tayyorlashda Corel Draw, Paint Brush grafik muharrirlardan ham
foydalaniladi.
3.
Amaliy vositalarga turli xil jadvallar, ma‘lumotnomalar, elektron darsliklar,
taqdimotlar, slaydlar, kompyuter о‗yinlari va boshkalar kiradi.
Multimedia texnologiyasi. Dastlab ma‘lum bir soxadagi texnologik jarayon
mazmunini kurib chikaylik. Texnologik jarayon deganda biron xomashyo, material
yoki axborotni ma‘lum bir asbob-uskuna, vosita, kurilmalardan foydalanib, ularga
ishlov berish, xossalarini uzgartirish va kayta ishlash natijasida yangi sifatli maxsulot
olish jarayoni tushuniladi.
Multimedia texnologiyasi bilan tanishishdan oldin takkoslash maksadida meva
kuritish texnologiyasini kurib chikamiz. Odatda, meva kuritish texnologiyasining
jarayoni quyidagicha kechadi: 1. Mevalar saralab teriladi (boshlag‗ich ashyo); 2.
Kuritish oldidan texnologik ishlov beriladi (saralash, tozalash, maxsus eritmada
ishlov berish); 3. Kuritish kurilmasiga joylashtiriladi va kuritiladi; 4. K,uritilgan
maxsulot istemolchilarga junatiladi.
Multimedia texnologiyasida ham ma‘lum bir texnologik jarayon amalga
oshiriladi. Bu jarayonlar quyidagilardan iborat:
1.
Dastlabki yakka tartibdagi axborot(ma‘lumot)lar tanlanadi;
2.
Ular bitta diskga jamlanadi va kompioterda texnologik ishlov
beriladi;
3.
Yangi multimedia axborotlar majmuasi xosil qilinadi;
4.
Saklanadi;
5.
Foydalanuvchilarga tavdim etiladi.
Demak, axborot texnologiyasi moddiy maxsulotlar ishlab chiqarish
texnologiyasiga о‗xshash ma‘lumotlar yoki boshlag‗ich axborotni yigish,
ma‘lumotlarni kayta ishlash, axborot olish, bu axborot asosida karorlar kabul qilish
16
uchun foydalanuvchiga uzatish jarayonidan iborat.
Shunday kilib, yakka tartibdagi axborotlar - nutk, matn, tasvir, grafika, musika
va animatsiya samaralari kompioterda ishlov berilishi natijasida bitta diskda
joylashtiriladi va ushbu texnologik jarayon natijasida mulgimediali axborot
texnologiyasi shakllanadi.
Xozirgi davrda multimediali axborot texnologiyasi kiskacha multimedia
texnologiyasi deb yuritiladi. Multimedia texnologiyasining bir nechta ta‘riflari
mavjud. Jumladan, ―Multimedia texnologiyasi - informatikaning dasturiy va
texnikaviy vositalari asosida audio, video, matn, grafika va animatsiya
(obyektlarning fazodagi harakati) samaralari asosida о‗quv materiallarini
tarbiyalanuvchilarga
yetkazib
berishning
mujassamlashgan
kо‗rinishidagi
texnologiyasidir‖. Shunday kilib, tula multimedia - matn, audio, video, tasvir,
grafika, jadvallar va boshka turlarining yigindisidan iborat. Shuni taisidlash kerakki,
multimediali axborot (material) shakllantirilishi uchun uning kamida uchta elementa
(nutk, tasvir va animatsiya) qatnashishi shart. Masalan, radio eshittirishda beriladigai
axborot yoki telekо‗rsatuvlarda kо‗rsatiladigan ovozsiz tasvirlar yoki tarbiyachi
tomonidan an‘anaviy metod (izoxli-kо‗rgazmali metod, ‖bur-doska‖ usuli)dan
foydalanib
о‗rganiladigan
materiallarning
bayon
etilishi
multimedia
texnologiyasidan foydalanish bula olmaydi.
Do'stlaringiz bilan baham: |