Муќаддима

Bu davrda maqomlar va shashmaqom san’ati rivoj topdi. Juda kо‘p taniqli san’at arboblari anashu davrda yetishib chiqdi desak mubolag‘a bо‘lmaydi.

MAQOMLAR VA SHASHMAQOM IJODI

О‘tgan ajdodlarimiz ijodiga mansub, bir necha yuz yillik tarixga ega bо‘lgan Maqom va Shashmaqom san’ati musiqa-qо‘shiqchiligimizning bebaho va betakror gultojisi hisoblanadi. Ular keyingi asrlar hamda hozirgi zamon milliy san’atimizning mustahkam poydevori va asosi, bitmas-tuganmas sarchashmasi bо‘lib kelmoqda. Kо‘rilayotgan davrlarda yurtimizning barcha hududlari xalqlari madaniy hayotiga, xususan, musiqa-qо‘shiqchilik yо‘nalishiga sinchiklab nazar solinsa, bu davrlarda hamma о‘tgan davrlardagidek, san’at о‘sha davr ajdodlarimiz hayotining ham doimiy ajralmas qismi bо‘lib qolaverganini kuzatish mumkin. О‘rta Osiyo mintaqasida tarixan shakllangan Maqomot deyilganda – Buxoro Shashmaqomi, Xorazm Maqomlari, Farg‘ona-Toshkent maqom yо‘llari hamda ular zaminida yuzaga kelgan va kelayotgan zamonaviy navlar nazarda tutiladi.

Buxoro Shashmaqomi

Yurtimizda XVI-XX asr boshlari davrining dastlabki о‘n yilliklaridayoq xalq madaniy hayotida, xususan, ijod sohasida, temuriylar davridagi Samarqand, Hirotda rivojlangan boy madaniy an’analarning navbatdagi vorisi sifatida Buxoro maydonga chiqdi. О‘sha davr hukmdorlari shaharga kо‘zga kо‘ringan ilmu ma’rifat, adabiyot va san’at ahllarini intilishiga sabab bо‘lgan sharoitni vujudga keltirdiki, natijada she’riyat, musiqa va tasviriy san’atning «Buxoro maktabi» deb nom olgan uslubi taraqqiy etdi. Bu davrlarda hukmdorlar xonlar saroylarida xizmatda bо‘lgan yirik san’atshunoslar, olimlar, bastakorlar bо‘lmish Najmiddin Kavkabiy, Darvish Ali Changiy va boshqa musiqa nazariyotchilari о‘zlarining maqomlar tarixi va tavsifi nazariyasiga bag‘ishlangan yirik musiqiy risolalarini yaratdilarki, bu asarlar hozirgi kungacha о‘zining ahamiyati va salohiyatini yо‘qotmay, ayniqsa san’atning maqom yо‘nalishi mutaxassislari va muxlislari uchun muhim qо‘llanma bо‘lib kelmoqda. XVIII asr II yarmidan esa Buxoroda vujudga kelgan xalq san’atidagi mahalliy, о‘ziga xos uslublar asosida Buxoro Shashmaqomi paydo bо‘la boshladi.

Bu, avvalgi maqom yо‘llarining Shashmaqom tizimiga aylanishi shunchaki yuzaki holat bо‘lmay, balki - qadimiy maqom an’analarini yangi ijtimoiy-madaniy muhitda ijodiy о‘zlashtirish, ularni mahalliy kuy va qо‘shiqlarning о‘ziga xosligi bilan tо‘ldirilishi jarayoni edi. О‘sha davrlardan hozirgi kungacha «Shashmaqom» ham «Maqom»lar qatorida о‘zbek va tojik xalqlari san’atining bebaho, о‘lmas madaniy boyligiga aylanib qoldi.

Xorazm maqomlari va Xorazm nota chizig‘i

XVI asr boshlarida vujudga kelgan Xiva xonligida to xonlik yakun topgunga qadar 40 ga yaqin hukmdorlar rahbarlik qilgan bо‘lsa, ular orasida davlatchilik, iqtisod va madaniyat taraqqiyotiga katta xissa qо‘shib nom qoldirganlari ham kо‘pchilikni tashkil etadi. Abulg‘oziy Bahodirxon, Sherg‘ozixon, Muhammad Rahimxon I, Olloqulixon, Muhammad Aminxon, Said Muhammadxon, Muhammad Raximxon II Feruzlar shular jumlasidandir.

Xorazmda xalq orasidan yetishib chiqqan yetuk san’atkor Niyozjon Xо‘ja Buxoroga borib, Shashmaqom yо‘llarini, uni tanburda ijro etishni ustozidan о‘rganib, Xivaga qaytib uni targ‘ib etishda katta xizmat qiladi. Avvallari Xorazmda mumtoz musiqalar asosan dutorda ijro etilib kelingan bо‘lsa, endi tanbur ham о‘ziga xos о‘ringa ega bо‘la boshlandi va shu davrdan e’tiboran tanbur va dutor maqomlariga ajratish tushunchalari ham vujudga keladi. Yangi tanbur maqomlarini aniqlashtirish va muntazamlashtirish asosida yangi turkumlar vujudga kela boshlaydi. Natijada Maqomotda yangi, mustaqil oqim - Xorazm «6 yarim maqomi» kо‘rinishidagi yо‘nalishga asos solindi.

Bu esa yurtimizning Xiva xonligi hududi xalqi musiqa-qо‘shiqchilik san’atida ham yangi yо‘nalishning paydo bо‘lishi edi.

Mulla Bekjon Rahmon о‘g‘li va Muhammad Yusuf Devonzoda tomonidan XX asr boshlarida yaratilgan va 1925 yilda Moskvada nashr etilgan «Xorazm musiqiy tarixchasi»da Xorazm 6 yarim maqomi haqida ham zarur ma’lumotlar bayoni berilgan.

Xiva xonligida 47 yil hukmronlik qilgan Muhammad Rahimxon II (Feruz) davrning о‘ziga xos tomoni shundaki, bu davr о‘tgan davrlardan о‘zining madaniy hayotdagi yuksak ravnaqi bilan ancha ajralib turadi. Xon saroyida Feruzning tashabbusi va homiyligida yaratilgan madaniy muhit, ya’ni tashkil etilgan о‘ziga xos «madaniy markaz», uning a’zolarining ijodi Xorazm san’atini yanada yuksaklarga kо‘tardi. Feruz tashabbusi bilan Xorazm maqomlarini notalashtirish ishiga qо‘l urildi va bu vazifa eng yetuk olim, shoir, musiqashunoslardan biri Komil Xorazmiyga topshirildi. Bu ish muvaffaqiyatli amalga oshirilgach, uni sozandalar orasida «Tanbur chizig‘i», ilmiy manbalarda esa «Xorazm tanbur notasi» va «Xorazm tabulaturasi» deb nomlandi (tabulatura - maxsus nota yozuvi demakdir).

Komil Xorazmiy nota yozuvining tanburga moslangan maxsus yangi uslubini yaratdi. Bu, albatta, о‘sha davrda Xorazm madaniy hayotidagi, xususan san’atidagi muhim, о‘ziga xos kashfiyotlardan edi.

Farg‘ona - Toshkent maqomlari

Maqomotning uchinchi yirik yо‘nalishi Farg‘ona va Toshkent vohalari bilan bog‘liq bо‘lib, bu hududlarda vujudga kelgan mumtoz musiqa tizimi umumlashtirilib «Farg‘ona-Toshkent maqom yо‘llari» deb ataladi. XVIII asrda shakllana boshlagan ushbu yо‘nalish XIX asr oxirlari-XX asr boshlarida Toshkent va Farg‘onada har biri alohida maktab sifatida kо‘rilib, mustaqil nomlar bilan yuritilgan. Jumladan, «Toshkent maqomlari», «Turkiston maqomlari» va «Farg‘ona maqomlari».

О‘zining mohiyati va mazmuniga kо‘ra Farg‘ona-Toshkent maqom yо‘llari Shashmaqom, Xorazm maqomlari yoki boshqa bir tizimning kо‘chirmasi emas, balki mahalliy sozandalar tomonidan ishlangan shakldir. Tarixiy asarlar, musiqiy risolalar va adabiy tazkiralarda Farg‘ona vodiysi hamda Toshkentdan chiqqan yetuk sozandalarning nomlari kо‘plab tilga olinadi. Ularning XIX asrdagi eng yirik ustozi Xudoyberdi ustoz bо‘lib, uning ijodi yо‘nalishida Farg‘ona va Toshkent vohalarida bir necha о‘nlab shogirdlar ijod qilganlar. О‘z navbatida ular ham bu an’anani davom ettirib, bu ijodni о‘z shogirdlari orqali keyingi avlodga yetkazganlar. XX asr boshlarida esa ushbu yо‘nalishda mashhur Ashurali Mahramning yirik maktabi vujudga keldi va uning ham bir necha о‘nlab shogirdlari Farg‘ona, Toshkent, Qо‘qon, Isfara, Andijon, Marg‘ilon, Namangan, Chimkent, Qashqar, Samarqand, Urganch kabi qator shahar-viloyatlarda, qishloqlarda samarali ijod qildilar.

Qо‘qondagi saroy san’atkorlariga Xudoyberdi ustoz rahbarlik qilgan bо‘lsa, uning shogirdi Ashurali Mahram esa saroydan tashqarida erkin ijod qildi. Shuni ham ta’kidlash joizki, Xudoyorxon hukmronligi davrida ma’lum bir muddat san’atni va san’atkorlarni ta’qib etish, tazyiq о‘tkazish kabi juda noxush munosabatlar vujudga kelib, bir qator mashhur san’atkorlarning markaz (Qо‘qon) dan uzoqroq joylarga borib yashashlariga tо‘g‘ri keldi. Bu davr san’atining yirik vakili Mulla Tо‘ychi hofiz Toshmuhamedovning ijodi ham juda diqqatga sazovor bо‘lib, uning ustoz-shogird munosabatlari rivojiga qо‘shgan hissasi Farg‘ona-Toshkent maqomlari avloddan-avlodga о‘tkazish an’analarini davom etishida muhim о‘rin tutdi.

Shu tariqa, XVI-XX asr boshlari xonliklar davri madaniyati tarixida, jumladan maqomlar san’ati tarixida ushbu davr ijodkorlari, xususan shu yо‘nalish namoyandalari bu san’atni kelajak avlodga, yetkazish yо‘lida о‘z ijodlari bilan salmoqli hissa qо‘shdilar.

Sherna baxshi (Shernazar Beknazar о‘g‘li) (1855 y. - XX asr I yarmi). Surxondaryo viloyatidan. Baxshi, dostonchi. Sherobod dostonchilik maktabi vakili. Baxshilar oilasida tug‘ilgan. 9-10 yoshlaridayoq dо‘mbira chalib, kuylay boshlagan. Sherobodlik Qosim baxshiga shogird tushgan. Sheroboddagina emas, Surxondaryo, Qashqadaryo, hatto Turkmaniston va Tojikistonda ham mashhur bо‘lgan. Uning repertuarida 50 dan ortiq doston, termalar va dо‘mbira kuylari bо‘lgan. Rajab baxshi, Yusuf baxshi, Mardonqul baxshi kabi 20 dan ortiq shogirdlar yetishtirgan.
Hurlimon (1861-1906). Mо‘ynoq tumani. Qoraqalpoq shoira-baxshisi. Xalq orasida «Baxshi qiz» laqabi bilan mashhur bо‘lgan. Berdaqning qizi. Adabiyot va san’atga yoshligidan qiziqqan. Otasidan kо‘plab qо‘shiq va dostonlar о‘rgangan. «Bozirgon», «Oshiq Nansab», «Davlatyorbek» dostonlarini xalq ichida kuylagan. Turli marosim qо‘shiqlarini mahorat bilan ijro etgan. Navoiy, Mahtumquli ijodini mutolaa qilib, ularga ergashib she’rlar ham yozgan. Hurlimonning qо‘shiq va dostonlari Qoraqalpoq va Xorazm aholisi о‘rtasida mashhur bо‘lgan.
«Kelinoy» - XIX asrda yaratilgan xalq dostoni. Surxondaryoda, Qashqadaryoda, shuningdek, Tojikiston va Turkistonning janubiy hududlarida yashovchi о‘zbeklar о‘rtasida keng tarqalgan. Dastlab naql, rivoyat va termalar sifatida yuzaga kelgan. Keyinchalik esa yaxlit va mustaqil syujetli doston shakliga keltirgan. «Kelinoy»da va shu turkumdagi boshqa dostonlarda xotin-qizlar erki va xalq ozodligi masalalari ilgari surilgan.
Nurmon Abduvoy о‘g‘li (1862-1940). Samarqand viloyati, Poyariq tumanida tug‘ilgan. О‘zbek xalq dostonchisi. 40 yoshida Abduxoliq baxshidan fotiha olib, mustaqil dostonchi bо‘lib yetishgan. Dastlab an’anaviy doston va termalarni kuylagan. Ayniqsa uning «Namoz» haqida chorizmga qarshi kurashgan Namoz Pirimqul о‘g‘li haqidagi dostoni о‘zbek xalq og‘zaki adabiyotida о‘chmas iz qoldirgan. Uni Namoz о‘lgandan sо‘ng ham kuylab yurganligi uchun ham ta’qib etilib, 1914 yilda qamoqqa olingan. 1917 yilda ozodlikka chiqarilgan.
Abulla Nurali о‘g‘li XIX asr II yarmi - XX asr I yarmida yashab ijod etgan kitoblik baxshi-shoir. Yoshligidan chо‘ponlardan dо‘mbira chertishni о‘rgangan. Abdulla XIX asr II yarmi va XX asr boshlarida yashagan Shahrisabz dostonchilik maktabining yirik vakili Rajab baxshining shogirdi. Uning dostonchilik yо‘llarini tо‘liq о‘rganib, 25 yoshida mustaqil dostonchi bо‘lib yetishgan. U, ayniqsa qahramonlik dostonlarini shо‘x aytishi, kuylarini yoqimli ijro etishi bilan boshqa dostonchilardan ajralib turgan.
Ergash Jumanbulbul о‘g‘li (1868-1937). Samarqand viloyati, Qо‘shrabot tumani, Qо‘rg‘on qishlog‘idan. О‘zbek xalq shoiri va dostonchisi. Uning ota-bobolari, qarindoshlari dostonchi о‘tgan (Yodgor, Lafas, Mulla Tosh, Mulla Xolmurod, Tilla Kampir, Sulton Kampir, Jumanbulbul, Jossoq, Yorlaqab kabilar о‘z davrining mashhur baxshilari edi). Ergash Jumanbulbul о‘g‘lining dostonchi va shoir bо‘lib yetishuvida oilasi va yashagan qishlog‘idagi adabiy muhit muhim о‘rin tutgan.

1887-1889 yillarda Ergash Jumanbulbul о‘g‘li Buxoro amirligining Nurota bekligida Mirza (kotib) bо‘lib ishlab, mahalliy amaldorlarni xalqqa qilayotgan zulmining guvohi bо‘ldi va tezda bu vazifadan voz kechgan. О‘lkada qaxatchilik, vabo tarqalib ukalari, singillar, farzandlari vafot etgan. 15 yilga yaqin dostonchilik qilmay oddiy, og‘ir mehnat bilan shug‘ullangan. Turkistonda shо‘rolar hukmronligi о‘rnatilgach, Ergash Jumanbulbul о‘g‘li amirlik hududidan chiqib ketib shahar, qishloqlarda qissaxonlik, she’rxonlik va dostonchilik qila boshlaydi va dostonchilik san’ati rivojiga ulkan hissa qо‘shadi. Uning ijodi boy va xilma-xil bо‘lgan. 30 ga yaqin dostonlarni va termalarni yod bilgan.

Islom Shoir Nazar о‘g‘li (1874-1958). Samarqand viloyati, Narpay tumanidan. О‘zbek xalq baxshisi. Bolalikdan dо‘mbira soziga mehr qо‘ygan. Katta bobosi Rajab shoir о‘z davrini mohir va mashhur baxshisi bо‘lgan. Islom о‘z bobosidan va ustozi Ernazar shoirdan dostonlar aytishni о‘rgangan. 22 yoshidan dostonlarni dо‘mbira sozi bilan kuylab, el orasida tanila boshlagan. Ayniqsa u kuylagan «Alpomish», «Kuntug‘mush», «Orzigul», «Avazxon», «Sohibqiron», «Gulixiromon» kabi dostonlar el orasida keng tarqalgan. Shuningdek, Islom shoir xalq qо‘shiqlari va ertaklarini ham mahorat bilan kuylagan. XX asr boshlaridagi davr voqealarini boshidan kechirgan shoir bu davrning yaxshi-yomon kunlarini о‘z ijodida kо‘rsatishga harakat qilgan.
Qurbonboy Jirov Tojiboy о‘g‘li (1876-1958). Tо‘rtkо‘l tumanidan. Dostonchi. Jiyenmurod Jirovning yaqin shogirdi. Yoshligidan xalq qо‘shiqlari va dostonlaridan parchalar yodlab yurgan. Dostonlarni о‘zbek va qoraqalpoq tillarida kuylagan. Uning repertuarida 20 dan ortiq doston bо‘lgan. Shundan «Alpomish», «Qirq qiz», «Shirin bilan Shakar» 17 ta dostonlari yozib olingan.
Fozil Yо‘ldosh о‘g‘li (1872-1955). Jizzax viloyatidan. О‘zbek xalq shoiri, baxshi. Yо‘ldosh Mulla Murod о‘g‘lining shogirdi. Bulung‘ur dostonchilik maktabining eng yirik va sо‘nggi vakili. Yetimlikda о‘sib, chо‘ponlik qilgan. Yoshligida dо‘mbira chertishni, terma aytishni mashq qilgan. 20 yoshlarida Yо‘ldosh shoirdan dostonchilik sirlarini о‘rgangan. 25-26 yoshlarida yetuk dostonchi sifatida tanilgan.

U «Alpomish», «Yodgor», «Murodxon», «Gо‘rо‘g‘lining tug‘ilishi», «Zulfizar» kabi 40 dan ortiq xalq dostonlarini yoddan bilgan va yuksak mahorat bilan kuylagan. Fozilning ustozi Yо‘ldosh shoir о‘z davrining mashhur dostonchi-baxshisi Yо‘ldosh bulbulning shogirdi bо‘lgan. Yо‘ldosh bulbulga esa о‘z navbatida XVIII asrning II yarmida yashab ijod etgan Muhammad shoir ustozlik qilgan. Ushbu maktab Chinni baxshi, Tovbuzar shoir,Sultonmurod, Qо‘ldosh, Rahim bulbul, Jо‘ra, Fozil shoir kabi о‘nlab dostonchilarni birlashtirgan. Shu о‘rinda ta’kidlash joizki, bu yirik maktab vakillari Farg‘ona vodiysidagi о‘zbek dostonchilariga ham ijobiy ta’sir kо‘rsatganlar. Shuning uchun ham vodiydagi mashhur baxshilar, jumladan, Yangiqо‘rg‘on tumanidagi Kо‘lbuqon dostonchilari о‘z ustozlarini Bulung‘ur dostonchilik maktabi bilan bog‘laydilar.

Usmon Mamatqul о‘g‘li (1880-1941). Uchqо‘rg‘on tumanidan chiqqan о‘zbek xalq dostonchisi. Undan «Bо‘takо‘z», «Shohdarxon», «Qunduz bilan Yulduz» dostonlari yozib olingan. «Bо‘takо‘z», «Shohdarxon» dostonlari alohida kitob holida ham nashr etilib, kitobxonlarga taqdim etilgan.
Mardonqul Avliyoqul о‘g‘li (1886-1966). Surxondaryo viloyati, Sherobod tumanidan chiqqan о‘zbek xalq dostonchisi. Mardonqul brigada boshlig‘i, qishloq oqsoqoli bо‘lib ishlagan. Otasi mohir dо‘mbirachi bо‘lgan. Ustozi Sherna Beknazar о‘g‘lidan 20 dan ortiq xalq dostonlarini о‘rgangan va kuylab yurgan. Mardonquldan «Alpomish», «Zayidqul», «Ollonazar Olchinbek» kabi qator dostonlar yozib olingan.

1911-1913 yillarda teatr sanatining zamonaviylashtirilishi Turkistonning qishloq aholisi dunyoqarashini shakllantirishda katta о‘rin tutdi. Bu borada bevosita raqiblarni yо‘qligidan jadidlar bu san’atdan о‘z maqsadlari yо‘lida foydalanishlari mumkin edi. Jadid teatrining olti yillik faoliyati mobaynida kamida 25 ta pyesa yaratildi.