|
A.Abdullayev, CH.Ahmarov, О‘.Tansiqboyev, M.Nabiyev, O.Tatevosyan, V.Ufimsevlarning asarlari jahon urushi badiiy yilnomasiga muhim xissa bо‘lib qо‘shildi. Bular ichida, ayniqsa, О‘.Tansiqboyevning «Kо‘qqisdan berilgan zarba», »Partizanlar» deb nomlangan polotnolari diqqatga sazovordir.
Shunday qilib, urushda kо‘lga kiritilgan g‘alabaga О‘zbekiston fan va madaniyat xodimlari о‘zlarining fidokorona mehnatlari bilan munosib hissa kо‘shdilar.
О‘qituvchi sovet hokimiyataning ikkinchi jahon urushigacha bо‘lgan davridagi О‘zbekistonning madaniy hayotini quyidagicha xulosalagani ma’qul:
Bu davr Respublikamizning madaniy hayoti savodxonlikning ortishi, aholi umumiy saviyasining yuksalishi bilan e’tiborli bо‘ldi. Ammo 20-yillarning oxirlarida mamlakat hayotida ma’muriy buyruqbozlik tizimi tarkib topa boshladiki, u Respublika ijtimoiy-madaniy sohalarining yangidan barpo bо‘lishini sekinlashtarib qо‘ydi. E’lon qilingan sotsialistik insonparvarlik, adolat haqidagi g‘oyalar bilan haqiqiy voqelik о‘rtasida ziddiyatlar paydo bо‘ldi. Ular milliy-ma’naviy hayotning asl mohiyatini notо‘g‘ri tushunish va kо‘p asrlik ma’naviy qadriyatlarlardan voz kechish bilan ifodalanadi.
О‘zbekistonning fashizmga qarshi urush yillaridaga fani, maorifi va madaniyati ikkinchi jahon urushiga bag‘ishlangan mavzu tarkibida о‘tiladi. Shu sababli bayon etilayotgan mavzuniig davomi sifatida Respublikamizning 1946—1990 yillardagi, ya’ni urushdan sо‘ng to mustaqilikka erishilgunga qadar kechgan madaniy hayoti о‘rganiladi. 1946-1990 yillardagi mamlakatimiz madaniy xayotini kо‘rib chiqishda faktik materiallar keng jalb qilinadi.
Dastavval, 1949-1952 yillarda О‘zbekistonda qatag‘onlikning yangi tо‘lqini asosan madaniyat va fan arboblariga qaratilganligi, ularning asarlarida guyo millatchilik g‘oyalari «mavjudligi» ayblash uchun bahona bо‘lganligi qayd etaladi.
Buning oqibatida Oybek, Mirtemir, Shayhzoda, M.Boboyev, Turob Tо‘la, S.Abdulla, Habibiy va boshqalarning nomlari badnom qilindi. Shayhzoda, Shukrullo, Shuhrat, S.Ahmad va boshqalar uzoq muddatga ozodlikdan mahrum etildilar. Olimlardan: H.Sulaymon, A.Boboxо‘jayev, O.Aminov, V.Zohidovlar о‘z lavozimlaridan bо‘shatildilar.
Shu bilan birga, afsonaviy folklor syujetlariga asoslangan opera, balet ham, musiqa drama spektakllari ijodkorlari ham «zaharli» g‘oyalarni targ‘ib qilishda ayblandilar.
О‘zbekiston madaniyatining asossiz qatag‘on qilingan kо‘pgina arboblari 1956 yilda shahsga sig‘inish fosh etilishi sharofati bilan batamom oqlandilar.
Shuni ta’kidlash joizki, kо‘rsatilayotgan davrda О‘zbekiston madaniy-ma’rifiy muassasalarining moddiy-tehnik jihatdan ta’minlanishi bо‘yicha sobiq Sovet Respublikalari о‘rtasida eng quyi pog‘onada turardi. Masalan, 1969 yilda Rossiya aholisinit 10 ming nafariga 14 klub muassasasi tо‘g‘ri kelsa, О‘zbekistonda atigi 4 ta edi.
Madaniy-ma’rifiy muassasalarga davlat tomonidan ajratilgan mablag‘ aholi jon boshiga Estoniyada 21, 3 sо‘mni, О‘zbekistonda 4, 5 sо‘mni tashkil qilardi.
Bu holat umumiy о‘rta ta’lim maktablarida ham mavjud edi. 1980-1981 о‘quv yilida Respublikamizda mavjud maktablarning 69%i nobop binolarda joylashgan, 700 tasi avariya holatida bо‘lib, qishloq maktablarining 75%ga yaqini vodoprovod va kanalizatsiyaga, yarmidan kо‘prog‘i markaziy isitish moslamalariga, oshxona va sport zallariga ega emas edi.
Fan, madaniyat va xalq ta’limiga qilinadigan sarf-xarajatlarni qо‘shib xisoblaganda, ular byudjet mablag‘larinig 2,7% foizidan ortmas edi.
Maktablar о‘qituvchi kadrlar bilan ta’minlangan bо‘lsa ham, biroq oliy ma’lumotlilar ularning uchdan ikki qismini tashkil etardi.
Maktablarda ijtimoiy fanlarni о‘qitish о‘ta siyosiylashtirilgan bо‘lib, О‘zbekiston tarixi juda kam xajmda о‘qitilardi. Kо‘zdan kechirilayotgan davrda maorif sohasida erishilgan yutuqlar bilan birga, yoshlarni milliy an’analar va ma’naviy-madaniy manbalardan uzoqlashtirish an’anasi kо‘zga tashlanib bordi.
Umumta’lim maktablarining faoliyati о‘sha davrda madaniy-ma’naviy hayotning barcha jabhasini qamrab olgan «rivojlangan sotsializm» g‘oyasini о‘quvchilarga singdirish, ularni «kommunistak ruhda» tarbiyalashdan iborat bо‘ldi.
1985 yilda oliy о‘quv yurtlari soni 42 tani, talabalar soni 285.5 ming kishini tashkil qildi. Shuningdek, Respublikada 249 ta о‘rta maxsus bilim yurtlarida 281.7 ming о‘quvchi bilim oldi. Biroq bu mikdor kо‘rsatkichlaridagi siljish bо‘lib, sifat kо‘rsatkichlari bо‘yicha tayyorlanayotgan mutaxassislar jahon g‘alablaridan orqada edi.
60-yillarning boshlarida «shaklan milliy, mazmunan sopialistik madaniyat» tо‘g‘risidagi nazariya madaniyatlarning gullab-yashnashi va bir-biriga yakinlashuvi tо‘g‘risidagi yangi nom bilan almashtirildi.
U amalda millatlar bir-biriga qorishib, chatishib ketishi va shonli sovet xalqi tashkil topadi, degan ma’noni anglatar edi. Binobarin, bu baynalminal madaniyat yaratishga erishish vazifasini amalga oshirishni bildirardi.
Bunday milliy siyosat yoshlarni milliy-ma’naviy ildizlardan ajratib, milliy iftihor tuyg‘ularini bо‘g‘ib qо‘ydi. Respublikada urushdan keyingi yillarda fan sohasida yutuqlar qо‘lga kiritildi. 80-yillarning о‘rtalarida ilmiy-tadqiqot muassasalarinint soni 100 dan ortdi. Ularda fanning turli sohalari bо‘yicha tadqiqotlar olib borildi, yuqori malakali jahon tan olgan olimlar masalan, H.Abdullayev, O.Sodiqov, Q.Niyoziy, S.Yunusov va boshqalar yetishib chikdi.
Biroq mustabid tuzumning ma’muriy buyruqbozlik usulini qо‘llashi, yuqoridan turib «kо‘rsatma» berishlar erkin ijodiy muhitni bо‘g‘ib, о‘z salbiy ta’sirini о‘tkazmay qо‘ymadi. 1946-1991 yillar orasida О‘zbek adabiyoti о‘z taraqqiyotining murakkab va turli bosqichlaridan iborat davrni bosib о‘tdi. Bular ikkinchi jahon urushidan keyingi tiklanish yillarini (1945—1956); Stalin shaxsining fosh etilishi va xrushchevcha «iliqlik» yillarini (1956-1964); «Rivojlangan sotsializm» g‘oyasi olg‘a surilgan yillarni (1964-1985); «Qayta qurilish» yillarini (1985—1991) о‘z ichiga olgan har tо‘rt bosqich shu yillarda rо‘y bergan ijtimoiy voqealarga kо‘ra nomlangan bо‘lib, о‘zbek adabiyotining taraqiyot yо‘li va tamoyillari ham shu davrda turlicha kо‘rinishga ega bо‘ldi.
Urushdan keyin partiya tomonidai yozuvchilarga sovet voqeligi uchun tipik bо‘lmagan nuqsonlar va qiyinchilik tasviridan qochish hayotni «gulgun» ranglar bilan aks ettrish vazifasi topshirildi. Xayotda biror kamchilik kо‘rgan har qanday ijodkor ta’qibga uchradi.
О‘sha kezlarda adiblar va madaniyat xodimlariga nisbatan о‘tkazilgan katag‘onlik haqida yuqorida sо‘z yuritilganligi uchun, asosiy e’tibor bu davrdagi adabiyotning asosiy mazmunini nima tashkil etganligiga qaratiladi.
Urushdan keyingi davrda yana sotsialistik g‘oyaviylikka zо‘r berildi. Oybek «Oltin shabadalar», Parda Tursun «О‘qituvchi», Asqad Muhtor «Opa-singillar», Abdulla Qahhop «Qо‘shchinor chiroqlari» romanlarini yozdilar. Bundan keyin qator qissa va dramalar yaratildiki, bular о‘zbek adabiyoti «hosili» barakali bо‘lganidan dalolat beradi.
She’riyatda tinchlik mavzusi keng ishlandi (F.Fulom, Uyg‘un, Zulfiya, Mirtemir).
1956 yilda Stalin shaxsiga sig‘inishning fosh etilishi munosabati bilan sovetlar mamlakati tarixiga «xrushchevcha iliqlik yillari» deb kirgan yangi davr boshlandi. Mamlakatda biroz bо‘lsada, demokratik mezonlar tiklanishi adabiyotda о‘z samarasini berdi. Barcha adabiy tur va janrlarda ijod kuchaydi.
60-yillarda adabiyotda yangi avlod paydo bо‘ldi. Odil Yoqubov, Pirimqul Qodirov, О‘.Umarbekov, E.Voxidov, A.Oripov, О‘.Hoshimov, M.Ali, O.Matjon, R.Parfi kabi ijodkorlar ijodida о‘tmish va bugunni yangicha idrok etish, ijtimoiy turmush masalalariga adolat nuqtai nazaridan qarashga urinish ular maqsadining eng muhim xususiyatlarini tashkil etdi.
70-yillardan sovetlar mamlakatida boshlangan turg‘unilik xolati davrida ijodiy erkinlik bо‘g‘ila boshlandi. Shunga qaramay yuqorida nomlari zikr kilingan adiblar va ularnint izdoshlari mustamlakachilik va turg‘unlik davri illatlariga qarshi adabiy ijodnint hikoya, she’r va publitsistika kabi usullaridan foydalandilar.
Qayta kо‘rish siyosati jamiyatning mazmun jihatdan yangilanishini ta’minlagan bо‘lsada, biroq unint natijasi shu bо‘ldiki, xalqlarda о‘ziga xos milliy uyg‘onish yuz berdi.
Qayta qurish davrida о‘zbek adabiyoti yangi izga tushib, hayot haqiqatini tasvirlash, yaqin va olis о‘tmishni markscha-lelincha aqidalardan xoli holda aks ettirish yо‘lidan rivojlana boshladi. Bu davrda publitsistika о‘zbek adabiyotinint yetakchi janriga aylandi.
Publitsistlar Orol fojiasi va boqsha fojialar tо‘g‘risida bong urib, о‘zbek tilining Davlat tili maqomiga erishishi uchun kurashni boshlab berdilar, о‘tmishda jabrdiyda bо‘lgan yozuvchilar ijodini qayta baholash va adabiy xizmatlarini tiklash masalasini kо‘tardilar.
1989 yil 21 oktabrda о‘zbek taliga Davlat tili maqomining berilishi respublika ijtimoiy-madaniy xayotida katta tarixiy voqea bо‘lib, mustaqillik sari tashlangan muhim qadam bо‘ldi.
Mazkur davrda milliy-madaniy merosimizni о‘rganishga bо‘lgan qiziqish о‘sdi, u ijtimoiy extiyojga aylandi, milliy marosimlar, an’analarga munosabat о‘zgardi. Xususan, dinning jamiyat xayotida tutgan о‘rni va roliga etibor kuchaydi. Diniy erkinliklar himoya qilina boshlandi.
О‘qituvchi urushdan keyingi yillarda mustabid tuzumning milliy madaniyatni cheklashlariga qaramay, О‘zbekiston san’ati rivojlanishda ma’lum natijalarga erishganini qayd etadi. Bu rivojlanish ziddiyatlarga tula bо‘lsada, 1946—1990 yillarda О‘zbskistonning teatr, kino, musiqa, tasviriy san’atida halqning milliy ruhini teran aks etirgan asarlar yaratildi. Masalan, teatr san’atida «Oltin devor» (E.Vohidov), «Kelinlar qо‘zg‘oloni» (Said Ahmad), «Temir Hotin» (SH.Boshbekov), kino san’atida «Mahallada duv-duv gap» (SH.Abbosov), «О‘tgan kunlar», «Maftuningman», «Yor-yor» (I. A’zamov), <va boshqalar о‘sha yillar mahsulidir.
О‘zbekistonda musiqa san’ati bu davrda rivoj toddi. Yangi musiqiy jamoalar - «Lazgi», «Shodlik», «Bahor» xalq raqs, «Yalla» vokal-cholg‘u ansambllari, M.Ashrafiy, M.Burhonov, M.Leviyev, T.Sodiqov, I.Akbarov, S.Boboyev, D.Zokirov, D.Ilyosov kabi bastakor va kompozitorlar bilan hamkorlikda yaratilgan yangi konsertlari bilan xorijiy mamlakatlarga tanildilar.
О‘zbek an’anaviy qо‘shiqchilik san’ati akademik Yunus Rajabiy nomi bilan bevosita bog‘liqdir. U 5 jildli «О‘zbek xalq musiqasi» tо‘plamini, «Shashmaqom»ning 6 jildini nashr ettirdi.
1963 yilda О‘zbekiston Davlat teleradiokomnaniyasi qoshida estrada orkestri tashkil etilganidan sо‘ng estrada qо‘shiqchiligi jadallashdi.
Do'stlaringiz bilan baham: | 
