Nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogika universiteti tabiiy fanlar fakulteti kimyo kafedrasi

KISLOTALARNING OLINISH USULLARI
Kislorodli kislotalarning koʻpchiligi metallmaslar (yuqori oksidlanish darajasidagi) oksidlarini suv bilan oʻzaro ta’sir ettirib olinadi.
Masalan:
SO₃ + H₂O → H₂SO₄
N₂O₅ + H₂O → 2HNO₃
SO₂ + H₂O → H₂SO₃
CO₂ + H₂O → H₂CO₃
P₂O₅ + 3H₂O → 2H₃PO₄
N₂O₄ + H₂O → HNO₂ + HNO₃
Agar bunday oksidlar suvda erimaydigan boʻlsa, u holda ularga muvofiq keladigan kislotalar bilvosita yoʻl bilan, yaʻni tegishli tuzga boshqa kislota (aksariyat hollarda H₂SO₄) ta’sir ettirish yoʻli bilan olinadi. Masalan:
Na₂SiO₃ + H₂SO₄ → Na₂SO₄ + H₂SiO₃↓
Kislorodsiz kislotalar vodorodni metallmas bilan biriktirish va soʻngra vodorodli birikmani suvda eritish yoʻli bilan olinadi. Bunday kislotalarga HF, HCl, HBr, HJ H₂S kiradi.
H₂ + Cl₂ → 2HCl
H₂ + S → H₂S
H₂ + J₂ → 2HJ
H₂ + F₂ → 2HF
Kuchsiz kislota tuzlariga kuchli kislotalarni ta’sir ettirib olinadi:
Ca(NO₂)₂ + 2HCl → CaCl₂ + 2HNO₂
Na₂SO₃ + 2HCl → 2NaCl + H₂SO₃
Na₂S + H₂SO₄ → Na₂SO₄ +H₂S
Ca₃(PO₄)₂ + 3H₂SO₄ → 3CaSO₄ + 2H₃PO₄
Metallmaslarni kuchli kislotalar ta’sirida oksidlab olinadi:
S + 2HNO₃ → H₂SO₄ + 2NO
3P + 5HNO₃ + 2H₂O → 3H₃PO₄ + 5NO
Fizik xossalari. Kislorodsiz kislotalar odatdagi sharoitda zaharli gazsimon moddalar boʻlib, ularning turli konsentratsiyali eritmalarini hosil qilishda suvda eruvchanligidan foydalaniladi. Ayrim kislorodli kislotalar suyuq (HNO₃, H₂SO₄, H₃PO₄), ba’zilari qattiq (H₂SiO_3, H₃BO₃) moddalardir.
Ularning eritmalari nordon ta’mli boʻladi, oʻsimlik va hayvon toʻqimalarini yemiradi, lakmusning koʻk rangini qizilga oʻzgartiradi.
Kimyoviy xossalari
Metallar bilan oʻzaro ta’siri (tuz hosil boʻladi hamda vodorod ajralib chiqadi). Masalan:
2HCl + Fe = FeCl₂ + H₂↑
Bunda metallarning atomlari oksidlanadi, vodorod ionlari esa qaytariladi. Standart elektrod potensiallar qatorida vodoroddan oʻngda turgan metallar uni kislotalardan siqib chiqara olmaydi. Metallar konsentrlangan nitrat va sulfat kislotalar bilan oʻzaro ta’sir ettirilganda ham vodorod ajralib chiqmaydi. Bu holda N⁺⁵ va oltingugurt S⁺⁶ holatidan qaytariladi (oksidlanish darajasi pasayadi).

1. 
   Kislotalar asosli va amfoter oksidlar bilan reaksiyaga kirishib tuz va suv hosil qiladilar: