Nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogika universiteti hayot faoliyati xavfsizl

Ayollar va o’smiriar mehnati
Avoilar va o’smir!aming mehnatida ular organizmining anatomik-fiziologik 
xususiyatlarini hisobga olish kerak.
0 ’smirlik davrida hayot uchun muhim funktsiyalar yuqori bladi, tez o’sish va 
tanaiimg fizik rivojlaiiishi yuqori bladi. Bu bilan bir qatorda, bim apparati hali 
nozik bp’ladi, muslcuHar tez charchashi kuzatiladi, nafas olish, qon-tomir va hazm 
qilish tizimidagi buzilishlar kuzatilib turadi, Mehnat qonunlariga asosan 16 yoshga 
to’lmagan o’smirlar ishga qabul qilinmaydi. Ayrirn sharoitlarda 15 yoshga to’lgan 
o’smirlar FZKU mxsati bilan ishga olinadi. 16 yoshgacha blgan smirlar uchun - 
24 soatlik ish haftasi, 16 yoshdan 18 yoshgacha bo’lgan smirlar uchun - 36 soatlik 
ish haftasi belgilangan. 0 ’smirlar uchun bir kalendar oy miqdorida, yilning eng 
yaxshi davrlarida yoki zi hoxlagan vaqtda dam olish kunlari beriladi. Tungi 
ishlarda, ishdan keyin qolib ishlanadigan ishlarda, dam olish kunlarida o’smirlar 
mehnatidan foydalanish taqiqlanadi. 0 ’smirlar soliqi uchun zararli moddalar ishlab 
chiqaradigan ishlarda uiami ishlatish mumkin emas.
18 yoshga to’lmagan smir bolalarga 16kg gacha, qizlarga esa lOkg gacha 
bo’lgan oqirlikdagi yuklami ko’tarish mxsat etiladi.
Ayollar a'zolarining ba'zi xususiyatlarini va ayollaming oiladagi mavqeini 
qisobga olib, qonunda ular uchun ma'lum engilliklar va maxsus qoidalar 
belgilangan-Ayollar socjliqiga zarar keltirishini qisobga olib, ba'zi bir ishlarda ayollar 
meqnatidan foydalanish taqiqlanadi, Ular qlda 20 kg gacha blgan yukni va 
zambilqaltak bilan 50 kg dan oshmagan yukni tashishlari mumkin.
Farzand ko’rishi kerak blgan va emizikli ayollarga maxsus engilliklar 
tuqdiriladi-Bunday ayollami va 8 yoshgacha bolalari blgan ayollami tungi ishdan 
(soat 22 dan soat 6 gacha), ishdan tashqari, dam olish kunlaridagi ishlarga jalb qilish 
va xizmat safariga yuborish taqiqlanadi. Ayollarga tuqish oldidan va tuqqandan keyin 
belgilangan kalendar kundan qaq tlanadigan dam olish kunlari beriladi. Bundan 
tashqari farzand kuta>’otgan va emizikli ayollar uchun bir qancha yengilliklar beriladi. 
Sanoat korxonalarida ishlovchi ayollar uchun bola emizish xonalari, dush xonalari, 
shaxsiy gigiyena xonalari tashkil qilinadi.
6-mavzu. Tashqi m uhit va inson, ularning o’zaro ta 'siri
Inson tabiat tizirni-biosferaning bir qismi blib, hayotiy faoliyati u bilan 
chambarchas bog’liq.
Biosfera- eming tirik mavjudot tarqalgan qismi. Biosfera chegaralari 
organizmlaming litosfera, gidrosfera, atmosferada tarqalish hududlari bilan 
belgilanadi.
29

---

Litosfera- er sharining chkindi va bazalt jinslaridan tashkil topgan qattiq 
qobii, er qatlami. Litosferada yashovchi organizmlaming asosiy qismi chuqurligi 
bir necha metrdan oshmaydigan tuproq qatlamida jamlangan.
G idrosfera- er sharinig taxminan 70,8% ini egallagan dunyo okeani asosini 
tashkil qiluvchi erning suv qobii. Biosfera gidrosferaga dunyo okeanining deyarli 
tubiga blgan qismigacha kirib boradi.
Atmosfera-kislorod va azot asosini tashkil qilgan gazlar qorishmasidan iborat 
blgam erning havo qobig’i. Atmosferani 3ta asosiy qatlamga - troposfera, 
stratosfera va yuqori qatlam ga ajratish mumkin.Troposferada havo massasining 
80% i tplangan blib, uning qalinligi ekvatorda 17km, qutblarida esa 8-9km ni 
tashkil qiladi. Bizning diyorimiz- Ozbekistonda troposferaning qalinligi 10-llkm ni 
tashkil etadi. Er yuzasidagi ob-havoga boliq blgan hodisalaming barchasi 
troposferada sodir bo’ladi.
Stratosfera- troposferadan yuqori qatlam bo’lib, uning yuqori chegarasi er 
sirtidan 50-55km balandlikdadir. Unda havo juda siyrak bo’Iib, suv bug’lari deyarli 
yq, bulutlar ham blmaydi. Stratosferada ozon qatlami joylashgan blib, u tirik 
organizmlami ultrabinafsha nurlaming halokatli ta'siridan himoya qiluvchi ozon 
ekianini hosil qiladi. Atmosferaning stratosferadari yuqori qatlami o’ta siyrak bo’lib, 
u 2000-3000km balandlikda havosiz bepoyon koinot bilan tutashib ketadi.
Atmosferaning ahamiyati katta: organizmlaming nafas olishi uchun zarur, er 
sathini ultrabinafsha nurlarining zararli ta'siridan va meteorlar “ yomiri” dan 
himoya qiladi, kunduzlari er yuzini quyosh nurlaridan kuyib ketishdan va kechalari 
emi “krfia” kabi sovuqdan saqlaydi.
Tirik va tirik bo’lmagan tabiatning o’zaro ta'siri ekologik tizim deb 
nomlanadi. Uning asosiy vazifasi moddalar almashinuvi va energiya oqimlarini 
ta'minlashdan iborat.
30

---

Ekologiyaning eng muhim tushunchalaridan biri yashash muhiti hisoblanadi. 
Muhit 
bu-organizmga uning yashash joyida ta'sir krsatuvchi omillar va elementlar 
yiindisidir. Barcha ekotogik omillar shartli ravishda biotik, abiotik va antropogen 
omillarga ajratiladi.