Nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogika universiteti hayot faoliyati xavfsizl

mexanik, flzik va biologik 
turlarga ajratiladi.
Mexanik ifloslantiruvchilar 
- chang, fosfatlar, qo’rg ’oshin va simobdir. Ular 
organik yoqi!g’ini yoqishda va qurilish materiallarini ishlab chiqarish jarayonida 
hosil bladi.
Fizik iflosiantiruvchilar 
-issiqlik (atmosferaga isitilgan gazlaming kirishi), 
yorulik (tabiiy yoritgichlaming sun'iy yoritgichlar ta'sirida xiralashuvi), shovqinli 
(antropogen shovqinlar oqibatida), elektromagnit (elektr uzatgich liniyalari, radio va 
televidenie, sanoat qurilmalarining ishlashi), radioaktiv (atmosferaga radioaktiv _ ' 
moddalaming ortiqcha qshilishi) moddalardir.
Atmosferaning kimyoviy va fizik ifloslanishi pamik effektiga olib kelishi 
mumkin. Uning mohiyati shundaki, atmosferaning yuqori qatlamlarida tplangan 
uglekislotalar yer va koinot o’rtasidagi me'yordagi issiqlik almashinuviga tsqinlik 
qiladi, yer tplangan issiqlikni ushlab qoladi. Pamik effekti havo darajasining 
oshishi, ob-havo va iqlim zgarishida namoyon bladi. Inson faoliyati natijasida har 
10 yilda havo darajasi 0,5C ga ktarilmoqda, buning oqibatida muzliklar erib, dunyo 
okeanining satni har 10 yilda 1-1,2m ga ktafilmoqdV Jtemik effektining ikkinchi 
salbiy tomoni shundaki, namlikning jadal parchalanishi yerlami chllanishini 
tezlashtiradi. Atmosferaning ifloslanishi ozon qatlamining yomonlashuviga ham olib 
keladi. Freon, xlor, uglerod kabi ozon qatlamini yemiruvchi moddalami 
muzlatkichlar, avtomobillar, aerozollar ballonchalari ajratib chiqaradi.
Biologik ifloslanish 
asosan mikroorganizmlaming kpayishi va antropogen 
omillar (issiqlik energivasi, sanoat, transport, harbiy kuchlar harakati) faoliyati bilan 
bog’liq.
Keyingi yillarda suv havzalarini ifloslantirish darajasi ham ortgan. Gidrosferani 
ifloslantiruvchi omillar ham z navbatida biologik (suvning turli mikroorganizmlar 
bilan ifloslanishi), kimyoviy (suvning kimyoviy tarkibining zgarishi), fizik 
(suvning tiniqligi, harorati va boshqa krsatkichlaming zgarishi) turlarga ajratiladi.
Biologik ifloslantiruvchilar suv havzalariga uy-joy va sanoat oqavalari (asosan 
oziq-ovqat, tibbiy-biologik, sellyuloza-qog’oz korxonalari) orqali tushadi. Kimyoviy
33

---

unsurlar neft mahsulotlari, og’ir metallar va ulaming birikmalari, mineral o ’g’itlar, 
pestitsidlar, kir yuvish vositalari va boshqalar orqali tushadi. Fizik ifloslantiruvchilar 
suv havzalariga sanoat oqavalaridan, shaxtalar, transport magistrallari faoliyati 
natijasida yuzaga keladi.
Gidrosferaga antropogen ta'sir quyidagi salbiy oqibatlarga olib keladi:
-ichimlik suvining zahiralari kamaymoqda (40% nazorat qilinayotgan 
-havzalarda ifloslanish darajasi yuqori);
-havzalair fauna va florasining holati va rivojlanishi zgarmoqda;
- biosferadagi ko’plab moddalar aylanishi buzilmoqda;
•sayyoraning biomassa og’irligi kamaymoqda, o’z navbatida bu kislorod ishlab 
chiqarilishini kamaytirrnoqda.
Tuproq tabiatning eng muhim qatlamlaridan hisoblanadi. Tuproq ham inson hayot 
faoliyati natijasida, aniqroi unga notri munosabatda blishi hisobiga ifloslanib 
bormoqda. Yer qobig’ining yuqori qatlamlari foydali qazilmalami qazib olish va 
qayta ishlashda, maishiy va sanoat chiqindilarini kmishda, harbiy quv mashqlari 
va sinovlair paytida shikastlanadi. Tuproq qatlami atmosferadagi turli chiqindilar 
tplarigan joylardagi yoingarchiliklar paytida, haydaladigan yerlar esa turli 
kimyoviy itlar va pestitsidlami qllash jarayonida ifloslanadi.
Har yili yer ostidan juda katta miqdorda to jinslari qazib olinib, ulaming uchdan 
bir qismidan xom-ashyo olinadi, sanoatda esa faqatgina 7% dan foydalaniladi. 
Chiqindilaming katta qismi qayta ishlanmaydi va tplanib qoladi. Hozirgi kunda 
butun dunyo olimlari va mutaxassislari ekologik muammolami hal 
qilish uchun yangi tadbirlar ishlab chiqishmoqda va uni amalda qllashmoqda:
1. Aholi yashash joylarida, maktab, kollej, Iitsey va oliy quv yurtlarida ham yashil
2. Ishlab chiqarish korxonalari va boshqa tashkilotlar tornonidan 
suv, tuproq, 
o’rmon, yer osti boyliklarining ishlatilishi doimiy nazoratdabladi.
3. Foydali qazilmalar va yer osti boyliklarini qazib chiqarish rejaga asosan bo’lishi, 
ulami maqsadga muvofiq ravishda ishlatish, tejamkorlik., isrofgarchilikka yo’l
34

---

qymaslik, iloji boricha sanoat uchun ahamiyatli tarkiblarini saqlab qolish, chiqitga 
chiqarmaslik.
4. Atmosferaga chiqarilayotgan zaharli gaz, chang, kuidan himoya qilishning yangi 
zamonaviy usullarini qllash, yangi apparatura ishlatish.
5. Tuproqni ifloslanishiga yl qymaslik.
6. Suvni tejab ishlatish, isrofgarchilikka yl qymaslik, suvni sanoat va boshqa 
chiqindilar bilan ifloslantirmaslik, gidrotexnik inshootlaming muntazam ishlashini 
ta'minlash.
7. Uy-joy qurilishini rejalashtirishda sanitariya talablariga javob berishini hisobga 
olish.
Ekologlar va tibbiyot xodimlarining tavsiyaiariga ko’ra yashash uchun ideal 
blgan joylarda qurilishlar 50% dan oshmasligi, asfaltlangan va tosh bilan qoplangan 
maydon 30% dan oshmasligi kerak. 
Yashil simliklar va gazonlar nafaqat 
mikroiqlimni yaxshilaydi, shu bilan birga odamlarga yaxshi psixofiziologik ta'sir 
krsatadi. Shaharlarda tosh, asfalt, beton bilan qoplangan maydonlami qisqartirish, 
avtoulov harakati intensivligini kamaytirish, katta blmagan park va bolami barpo 
qilish, bino fasadlarini ko’kalamzorlashtirish kerak.
Yuqoridagi tadbirlaming bajarilishi ekologik krizisning kelib chiqishini oldini 
olishga xizmat qiladi. Inson tabiat bilan hamohang yashashi kerak.
35

---

7- mavzu. Tcxnosfera xavfl, undan himoyalanish vositalari va usullari
Texnosfera - bu atrofimizni o’rab turuvchi barcha texriikaga bogMiq narsalar, 
texnikalashtirilgan muhit hisoblanadi. U inson tomonidan ishlab chiqilgan, 
rivojlantirilgan va murakkablashtiriIgan blib, ishlab chiqarishda, ish faoliyatida, 
aqliy faoliyatda mehnat unumdorligini oshirishda, ish sharoitlarini yaxshilashda va 
ish kuchini kam sarflanishida inson faoliyati uchun optiinal sharoitlami yaratishda 
ishlab chiqilgan tizimdir.
Texnosfera xavflariga shovqin, titrash (vibratsiya), changlardan, elektr tokidan, 
yong’:indan, havoning isishidan, sovushidan, ultrabinafsha nurlaridan zararlanish 
kiradi.
Shovqin. Sukunatni buzadigan yoki foydali tovush eshitishga halaqit beradigan 
har qanday tovush shovqin deb ataladi. Kuchli, keskiii va uzoq davom etadigan 
shovqinlar odamning holatiga salbiy ta'sir qiladi, insonni tez charchatadi, asab va 
yurak tomir tizimi ishini buzadi. Shovqin-musiqaviy xususiyatga ega bo‘lmagan 
yoqimsiz va xavfli ovozdir. Shuning uchun u kishilaming normal ishlashiga, dam 
olishiga halaqit beradi. Mehnat unumdorligini va ish qobiliyatini pasaytiradi. Aholi 
yashaydigan 
punktlarda shovqin asosan aviatranspot, temiryo‘1 transporti, 
avtotransport, sanoat korxonalari, qurilish texnikalari, maishiy xizmat korxonalari, 
radio, televizor ovozlarini qattiq qilib qyish tufayli vujudga keladi.
36

---

---