Низомий номидаги тошкент давлат педагогика университети ф. И.Ҳайдаров Н. С. Жўраев психология тарихи

Психологик мактаблари ёки жаҳон психологиясидаги йирик йўналишлар

ХIХ ва ХХ асрдаги психология - бу асосан эмпирик психологиядир. Психологияда ХVII асрда пайдо бўлган бу йўналиш ХIХ ва ХХ асрнинг бошларида ўз тараққиётининг энг юқори чўққисига эришди. Унинг ютуқларига эришувига сабаб эксперимент методининг татбиқ қилиниши эди. Экспериментнинг предмет доираси жуда кенгайди. Юқорида айтилгандек, психология фанининг махсус вазифалари ва методларига эга бир қанча шахобчалари майдонга келди.

Эмпирик психология бир бутун нарса эмас эди. Бу психологиянинг ичида бир қанча йўналиш ва оқимлар мавжуд эди. Психология тарихида булардан анча машҳур ва муҳимлари ассоцианизм, интеллектуализм, волюнтаризм, гештальпсихология ва фрейдизмлар эди. Ассоциатив психология ҳақида юқорида гапирилди.
ХIХ аср охирларида, аниқроғи, 1879 йилда немис олими Вилгельм Вундт Лейбниц университетида дунёда биринчи экспериментал психологик лабораторияга асос солди, унда ўтказилган юзлаб тажрибалар ва экспериментлар психологиянинг ҳам алоҳида фан сифатида ўзини кўрсатишга ҳақли эканлигини исботлади. Айнан шу инсоннинг, Вундтнинг, психология илми мактабини яратганлигида ҳам маъно бор. Чунки Вундт тиббиёт фани бўйича ҳам мукаммал билимларга эга бўлди, кейин физиология соҳасида муваффақиятли ишлади, сўнгра фалсафага берилиб кетди. Балки, айнан бир қатор фанларни – ҳам гуманитар, ҳам табиий фанлар асосларини яхши билганлиги объектив сабаб бўлгандирки, олим инсон психологияси, унда рўй берадиган жараёнлар – оддий сезишдан тортиб, мавҳум тафаккургача бўлган жараёнларни, ҳиссий холатларни амалий тарзда экспериментларда ўргана бошлади. Унинг мақсади – энг аввало инсон онгини ташкил этувчи соф элементларни ажратиб олишдан иборат эди. Шунинг учун ҳам психологияда у асос солган йўналиш структурализм деб номланди.
Вундтнинг таъсири шу қадар кучли бўлдики, ер куррасининг бошқа бир томонида – Америка Қўшма Штатларида функционализм деб номланган яна бир йўналиш пайдо бўлди. Э.Титченер асос солган бу йўналиш вакиллари нафақат кўзга кўринмас онг тизими элементлари, балки кўз билан кўриш мумкин бўлган ва фаолият натижаларига асосланган белгилар асосида ҳам инсон ҳулқ-атворига баҳо бериш мумкинлигини исботлади. Бошқа бир йирик америкалик психолог В.Жеймснинг тадқиқотлари амалий аҳамиятга молик бўлдики, энди у дадил психологияни онг элементлари эмас, балки онг фаолиятини ўрганувчи фан деб таърифлай бошлади. Онг динамик, ҳаракатдаги, ўзгарувчан яхлит тузилма бўлиб, унинг намоён бўлишида тананинг шарт-шароитлари, унинг фаоллиги муҳим роль ўйнайди. Шунинг учун ҳам бу икки тузилмалар одамнинг янги шароитларга мослашуви ва умуман ташқи муҳитда ўз ўрнини топишга имкон беради.
Юқоридаги фикрлар таъсирида ХIХ асрнинг охирларида бугун ҳам ўз аҳамиятини йўқотмаган бихевиоризм оқими пайдо бўлди.
Э.Торндайк ва Д.Уотсонлар асос солган ушбу йўналиш вакилларининг асосий ғоялари шундан иборат бўлдики, улар психологиянинг предмети нафақат онг ёки нафақат фаолият, балки ҳулқдир деб асослади. Ҳулқ у ёки бу хатти-харакатлар, амаллар, реакцияларда ифодаланиб, ташқи таъсир-стимулга боғлиқдир. Шунинг учун ҳам инсон ва унинг психологиясини билиш учун ўша таъсир кўрсатувчи ва таъсирланган хулқ ўрганилиши керак. Бу нарсалар бизнинг хозирги шароитимизда ҳам ишлаб чиқаришни ташкил этишда, таълим беришда ва психотерапияда инобатга олинади, улар ўтказган машҳур «S-R» формуласи бизнинг шароитларда ҳам таъсир кўрсатиш техникасида инобатга олинади, улар ўз долзарблигини йўқотгани йўқ.