Низомий номидаги тошкент давлат педагогика университети ф. И.Ҳайдаров Н. С. Жўраев психология тарихи

Экспериментал психология
Маълумки, XIX аср физика, биология, физиология, химия ва бошқа табиат фанларининг гуллаб яшнаши билан характерланади. Фанда пайдо бўлган экспериментал методнинг кенг қўлланилиши фанларнинг ривожланишига туртки бўлди.
XVIII асрнинг охири XIX асрнинг бошларидаёқ психологлар ўртасида психик ҳодисаларни ўрганищда экспериментни тадбиқ қилиш мумкин эмасмикан деган масала майдонга чиқди.
Бу масала бўйича философ И.Кант ўз фикрини айтди. Унинг фикрича, психологияда экспериментнинг бўлиши мумкин эмас, уларга математикани тадбиқ қилиш мумкин эмас.
Кант Иммануил ҳаёти: (1724-1804)
Германиялик мутафаккир Иммануил Кант Кёнигсберг шаҳрида ҳунарманд уста оиласида туғилиб ўсди. У оиладаги 9 нафар фарзанднинг тўртинчиси бўлган. Кант болалик ва ўсмирлик чоғларида тез-тез касалга чалингани сабабли нимжон, жиззаки ҳамда ваҳимачи эди.
1745 йилда у Кёнигсберг университетининг илоҳиёт факультетини тамомлаган. 1755 йилдан то 1797 йилгача шу ерда метафизика, мантиқ, аҳлоқий фалсафа, физика, риёзиётдан дарс берган. Умрининг охиригача бўйдоқ ўтган. 57 ёшида «Соф тафаккур танқиди» деб номланган асосий асарини ёзиб тугаллаган.
Унинг қуйидаги асарлари маълум: «Осмоннинг умумий табиий тарихи ва назарияси» (1755), «Мантиқ» (1800), «Амалий мантиқ танқиди» (1788), «Антропология» (1798). Булар Кантнинг энг йирик ва машҳур асарлари сирасига киради.
Олим шахсий ҳаётида фалсафий масалалар хусусида суҳбатлашишни хуш кўрмаган. Афтидан, у ўзининг тинглашга эмас, фақат ўқитишга қобилиятли эканини яхши англаган.
Ҳаётининг ҳар бир лаҳзаси муайян тартибга солинган файласуф ҳар кеча роппа-роса 10 да уйқуга ётган, тонгги соат 5 да уйғонган. У 30 йил давомида бир марта ҳам бу тартибни бузмаган. Роппа-роса кечки соат 7 да сайрга чиққан. Кёнигсбергда яшовчилар Кантга қараб соатларини текширишган.
Психик ҳодисаларни ўлчашнинг мумкинлиги, психологияда экспериметнинг бўлиши мумкинлиги ҳақида немис психологи И. Гербарт (1776-1841 й.) ижобий фикр айтган. У «психологияда математикани тадбиқ этиш мумкин ва зарурлиги ҳақида» шундай деган: «Менинг текширишларим амалда фақат психологиянинг ўзи билан чекланиб қолмасдан, балки физикага ва умуман табиат фанларига ҳам қисман алоқадордир».
Гербартнинг фикрича, асосий психик элемент тасаввурдир, қолган барча процесслар – ҳиссиёт, ирода, тасаввурлар комбинациясидан ва муносабатларидан иборатдир. Руҳий ҳолатлар доимо ўзгариш процессида бўлади. Тасаввурларнинг бу доимий ўзгариш ва алмашиш процессида маълум даражада доимийлик, қонунияти бор. Бу доимийликнинг миқдор томонини ўлчаш мумкин. Шунинг учун ҳам, Гербартнинг фикрича, психологияга математикани тадбиқ қилиш мумкин.
Гербарт, гарчан психологияда экспериментдан фойдаланишнинг зарурлиги ва фойдалилигини исботлаган бўлса ҳам, лекин унинг ўзи бу методдан фойдаланмаган.