Низомий номидаги тдпу профиссионал талим факултети тс101-гурухТиллаев Азиз режа

Борлиқнинг моддий шакли материя ўзига барча жисмларни, ҳодисаларни, жараёнларни ва уларнинг хусусиятларини қамраб олади.

• Борлиқнинг моддий шакли материя ўзига барча жисмларни, ҳодисаларни, жараёнларни ва уларнинг хусусиятларини қамраб олади.

Материя тўғрисидаги фалсафий таълимотнинг асосий то­монлари қуйидагилардан иборатдир:

материя категориясининг универсаллигини, ялпи уму­мийлигини тан олиш; материя категориясининг фалсафий абстракция экан­ли­гини тан олиш; материя ва моддий системаларнинг объективлигини тан олиш; материянинг ривожланишини ва моддий системалар­нинг эволюциясини тан олиш; материя ва моддий системаларнинг ниҳоясизлигини, битмас-туганмаслигини, чексизлигини тан олиш.

• Материя ва моддий
• системаларнинг
• структуравий дара­жалар

• Ташкилий-структура

• Миқёсий-структура

• Ноорганик
• даража

• Органик
• даража

• Социал даража

• Микродунё

• Макродунё

• Мегадунё

• ноор­ганик
• даража

• атомлар

• мо­лекуляр
• бирикмалар

• молекулалар

• ионлар

• жисмлар

• ер шари

• планетар
• система­лар

• юлдузлар
• тўпи

• Галак-
• тики

• ор­ганик
• даража

• организмларнинг
• хилма-хил
• кўринишлари

• органик молекуляр
• сис­темалар

• инсонлар

• бир
• ҳужайрали
• сув ўтлари

• содда
• жониворлар

• му­рак­каб
• тузилган
• умиртқалилар

• Борлиқнинг
• атрибутлари

• ҳаракат

• фазо

• вақт

Ҳаракат борлиқнинг асосий мавжудлик усулидир.

• Ҳаракат борлиқнинг асосий мавжудлик усулидир.

• Ҳаракат шакллари

• механик ҳаракат

• химиявий ҳаракат

• социал ҳаракат

• биологик ҳаракат

• физик ҳаракат

Борлиқнинг асосий тузилиши шакли (структуравий шакли) унинг фазо ва вақтда мавжудлиги билан изоҳланади.
Фазо	Вақт
вақтнинг муайян лаҳзасида бу дунёни ташкил этган нуқталарнинг ўзаро жойлашиш тартибини ифодалайди.	фазонинг ҳар бир нуқтасида рўй берувчи ҳодисаларнинг кетма-кетлиги, давомийлиги тартибини ифодалайди

Фазо ва вақтнинг табиати ва моҳияти ҳақида икки йирик концепция мавжуд
Субстанциал концепция	Реляцион концепция
фазо - материя ва моддий алоқадорликлардан ташқарида, уларга боғлиқ бўлмаган ҳолда мавжуд бўлган мустақил субстанциядир; фазо - моддий объектлар учун жойлашиш макони, у абсолютдир. Вақт борлиққа, фазо ва ҳаракатга жиддий таъсир кўрсатади; вақт муносабатлари абсолютдир, яъни вақт ҳамма ҳисоб системаларида бир хилда ўтади. (Демокрит, Афлотун, Эроншаҳри, Закариё ар Розий, Беруний, Патриций, Кампанелла, Гассенди, Ньютон, Эйлер)	фазо - моддий дунёнинг таркибий тузилиши тартибининг намоён бўлиши, жисмларнинг ўзаро жойлашиш ўринлари ва моддий нарсаларнинг мавжудлиги тартибини ифодалайди. фазо - нисбийдир. Вақт материянинг атрибути (ажралмас хусусияти), у материядан ташқарида мавжуд бўлиши мумкин эмас, вақт муносабатлари нисбийдир, (Арасту, Августин, ал-Киндий, Ибн Сино, Носири Хисров, Фахриддин Розий, Насриддин Тусий, Декарт, Лейбниц, Толанд, Бошкович, Юм, Фихте, Кант, Хегел)

Макон ва вақт объектив хусусият касб этадими ёки ўз табиатига кўра субъективми
Идеалистик	Материалистик
Худо макон ва вақтдан ташқарида деб фикрланади. Идеалистик қарашлар макон ва вақтнинг объективлигини рад этиш ва улар онгнинг турли шаклларига қарамлигини тан олиш билан боғлиқ. Авлиё Августин, Беркли, Юм, Мах, И.Кант.	макон ва вақтни онгдан ташқарида ва ундан қатъий назар мавжуд деб ҳисоблайди, яъни улар мавжудлигининг объектив хусусиятини қайд этади. Ньютон ва А.Эйнштейн

Фазо ва вақтнинг хусусиятлари
Фазо ва вақтнинг метрик хусусиятлари	Фазо ва вақтнинг топологик хусусиятлари
борлиқнинг миқдорий муносабатларини акс эттириб, ўлчанадиган, кўзга ташланадиган ва нисбий табиатли хусусиятларидир. Уларга: - кўлам бир жинслилик, изотроплик (анизотроплик) каби хусусиятлар киради.	борлиқнинг туб сифатий жиҳатларини ифодалайди. Бундай хусусиятларга: - узлуксизлик, боғланганлик, ўлчамлилик, компактлик, тартибланганлик сингари хусусиятлар киради.