Низом ий номидаги тош кент давлат педагог ика



Download 9,08 Mb.
Pdf ko'rish
bet34/107
Sana07.03.2022
Hajmi9,08 Mb.
#485362
1   ...   30   31   32   33   34   35   36   37   ...   107
Bog'liq
Фалсафанинг умумназарий масалалари copy

у Р т а с и Д а г и
кураш ва бу курашда 
эзгуликнинг ёвузлик устидан галаба козониши хакидаги гоялар бошка халклар 
мифологиясида булгани сингари Турон мифологиясига хам хосдир. Бу 
мифология зардуштийлик динида хам уз ифодасини топган. Масалан,
53


мифлардан бирида баён килинишича, ер юзида пайдо булган биринчи одам 
Кдюмарс экан. Уни Ахурамазда Ахриманга карши кураша оладиган, ер юзида 
ёмонликларни бартараф эта оладиган кучли, кудратли инсон сифатида икки 
вужуддан - хук из ва одамдан иборат килиб яратган экан. Ахурамазда 
Кдюмарсни Ахриманни махв этиш учун юборибди. Мифда айтилишича, 
инсониятнинг ашаддий душмани Ахриман Кдюмарсни улдирибди. Мифнинг 
асосий гояси - эзгуликнинг ёкузлик устидан галабаси баён этилишича, гарчи 
Каюмарс улдирилган булса-да, у беиз йуколмаган. Унинг жасадининг хукиз 
кисмидан 55 хил, 12 хил усимлик, сигир, хукиз ва улардан 272 хил фойдали 
хайвонлар пайдо булган экан.8
Дунёнинг мифологик манзарасида кадимий аждогларимизнинг олам, хаёт 
хакидаги тасаввурлари, эзгуликдан иборат орзу-истаклари акс этган.
Дунёнинг мифологик манзараси билан бир каторда унинг диний 
манзараси хам шаклланган. Диннинг илк шакллариданок оламнинг тузилиши, 
унинг ибтидоси ва интихоси, одамнинг яралиши, унинг дунёдаги урни илохий 
кучларга боглаб тушунтирилган. Жахон динларида дунё ва инсоннинг яралиши, 
инсоннинг оламдаги урни марказий уринни эгаллайди.
Ислом динида дунё диний манзарасининг марказида оламни, ундаги 
барча нарсаларни яратувчи Аллох (Ал-бир, илох -Худот туради. Куръони 
Каримнинг”Бакара" 
сурасида 
V, 
яъни 
Парвардигор, 
Еру 
осмонларни 
яратувчидир, деб курсатилган.
Носириддин Рабгузийнинг “К,исаси Рабгузий” китобида Тангри Таоло 
оламни олти кунда яратди, деб ёзилган:
Биринчи - якшанба куни осмонни яратди.
Иккинчи - душанба куни ойни, куёшни, юлдузларни яратиб, фалак ичига 
жойлаштирди.
Учинчи - сешанба куни кушлар, курт-кумурскапар ва фариштапарни 
яратди.
Туртинчи - чоршанба куни сувни яратди, елларни, булутларни чикарди
дарахтлар, ут-уланларни яратди, уларга уруг бойлаб, купайиш хусусиятини ато 
этди, хаммага ризк-руз улашди.
Бешинчи- 
пайшанба куни 
жаннат ва дузахни, 
рахмат 
ва азоб 
фаришталарини хамда хурларни яратди.
Ол гинчи- жума куни хазрати Одам Атони яратди.
Еттинчи- шанба куни хеч нарсани яратм ади.9
' К дран г: П .М а л л а е в . А.чишер Н а в о и й ва х а л к и ж о д и ё ги . Г , F аф у р F ул ом н о м и д а ги А д а б и ё т ва с а н ь а т
н а ш р и ё т и , 
1974-й, 
9 2 -9 4 -о е гл а р .
1 К и с с а с и Р а б гу зи й , 1-ки тоб, 12-бет


Дунёнинг диний манзарасининг асосини худо ёки худолар хакидаги 
караш ташкил этади. Унда Худо бутун оламнинг яратувчиси ва бошкарувчиси 
сифатида талкин пил ад и.
Агар дунёнинг мифологик манзараси одамларни амалиётга, табиат 
кучларига карши курашга тайёрлайдиган хилма-хил хатти - харакатлари, 
маросимларида (масалан хайвон ови маросими) уз ифодасини топса, дунёнинг 
диний манзараси мукаддас илохий китобларда уз ифодасини топади. Дунёнинг 
диний манзарасида имон масаласи алохида урин тутади.Дунёнинг диний 
манзараси, олам, хаёт яралишини тасаввур килишнинг, оламни идрок этишнинг 
узига хос усули хисобланади.
Дунёнинг мифологик манзараси хам, диний манзараси хам хаётий 
эхтиёжлар, оламни англаш одамларнинг жамият булиб яшаш эхтиёжлари 
туфайли шаклланганлини алохида таъкидлаш жоиз.
Илмий билимлар ривожи, фаннинг шаклланиши ва тараккиёти “дунёнинг 
илмий манзараси” тушунчасида уз ифодасини топди.10
"Дунёнинг илмий манзараси” да муайян даврда илгари 
сурилган тизимга тушган илмий билимлар,оламнинг тузилиш 
ундаги нарса, ходисапар тартиби, амал килиши, ривожланиши, объектлар 
уртасидаги 
муносабатларни 
ифодалайдиган, 
гоялар, 
илмий 
асосланган 
билимлар, турлича ёндашувлар, карашлар ва тасаввурлар назарий хулосалар 
мажмуи акс этади.
Дунёнинг илмий манзараси олам, унинг мохияти, намоён булиши, 
борлик, табиат тугрисидаги 
илмий билимлар - 
назариялар, далиллар, 
тахминларда акс этади. Дунёнинг илмий манзарасида, олам унинг тузилиши 
хакидаги умумий илмий гоя акс этган булади.
Одамзот кадимий даврлардан хаёт эхтиёжлари туфайли оламни билишга 
интилган, унинг оламни англаш даражаси инсон ва жамият хаётида мухим урин 
тутган. Олам ва одамдаги харакат, узгариш доим улар орасидаги алока ва 
муносабатларни хисобга олишни такоза этган. Ижтимоий тараккиёт жараёнида 
олам 
ва одам 
хакидаги илмий билимлар 
- инсоннинг оламга фаол 
муносабатининг махсули ва куриниши. Улар оламнинг ички мохияти
тараккиёт 
конунлари, 
ундаги 
нарса 
ва 
ходисаларнинг 
узаро 
ва 
алокадорликларини чукур урганиш асосида шаклланган. Нима сабабдан инсон 
олам манзарасини чизиш га интилган? Инсоннинг оламдаги урни кандай? Инсон 
оламнинг илмий манзарасини нима асосида шакллантиради? Бу саволларга 
фалсафа фани мазмунидан жавоб излаш жоиз. Аслида одам, унинг оламга 
муносабати фалсафанинг энг асосий муаммоси.
|м Каранг: Б и л и ш ф а л саф аси . T, “ Ш а р к ’2004 
йил, 
3 0 8 -б е т
55
Д у н ён и н г и л м и й
м ан за р ас и


Юнон астраноми Птоломей Клавдий (тахминан 90-160 йиллар)нинг 
геоцентрик назариясини дастлаб шаклланган дунёнинг илмий - фалсафий 
манзараси сифатида тахлил килиш уринли. Ундаги асосий гоя - Ер куррасининг 
чексиз Коинот маркази эканлиги, Куёш ва бошка сайёратарнинг Ер атрофида 
айланиши. Бундай караш оламни англаш доирасида Еарбий Оврупо Уйгониш 
давригача устуворлик ахамиятини касб этди.
Уйгониш даврининг йирик олими Николай Коперник 
(1473-1543) 
томонидан асосланган гелиоцентрик назария оламни англашда туб бурилиш 
хисобланади. 
Унга кура, Коинотнинг маркази - Куёш. 
Ер Птоломей 
таъкидлаганидек узгармас ва харакатсиз эмас. Ер уз уки ва Куёш атрофида 
айланиб туради. Шу туфайли кун ва тун алмашинади.
“Дунёнинг илмий манзараси ” олам, унинг тузилиши, унда инсоннинг 
урни хакида муайян даврда яратилган илмий билимлар борлик, табиат 
тугрисидаги назариялар, далиллар тамойиллардан иборат 
илмий билимлар 
мажмуида ифодаланади. Айни вактда оламнинг илмий манзараси муайян 
фундаментал асосга таянган холда шаклланади. Бу назарий асос илмий 
манзаранинг туб мохиятини ифодалайди. Дунёнинг классик илмий манзараси 
оламни, ундаги нарса ва ходисалар орасидаги муносабатларни механика 
конунлари асосида тушунтиради.
Дунёнинг илмий манзараси муайян тарихий даврда фан сохасида кулга 
киритилган билимлар синтези булиб хисобланади ва улар оламни тугри илмий 
англаш имконини беради. Бу уз навбатида муайян тарихий давр илмий 
тафаккури махсули хисобланмиш билимларни жамиятга татбик этишининг 
турли 
механизмлари 
(таълим-тарбия, 
кадрлар 
тайёрлаш 
ва 
х.к 
)дан 
фойдаланишни такоза этади.
Дунёнинг илмий манзараси муайян даврда илмий билим тараккиёти учун 
асос вазифасини утайди. Илмий изланишлар учун асос буладиган маълум бир 
даврдаги илмий гоялар парадигма деб юритилади. Илмий муаммоларни хал 
этиш намунаси сифатида кабул килинган гоя ёки илмий назария парадигма 
тушинчасида ифодаланади. 
Парадигма муайян фан сохасининг асосий 
муаммосини ташкил этади ва дарсликлар, олимларнинг асарларида 
у3 
ифодасини топади.11
Дунёнинг илмий манзараси фанлар ютукларига таянган холда оламни 
яхлит акс эттиришидир. Бу уз навбатиди фан кашфиётларини фалсафий 
методология асосида тахлил килишни такоза этади.
“Дунёнинг 
илмий 
манзараси” тушунчаси 
кенг 
ва 
гор 
маънода 
кулланилади. Буни “дунёнинг умумий илмий манзараси” хамда “дунёнинг
" К аран г: Ф ал саф а. К о м у си й л у гу а т.-Т , “ " Ш а р к ” н аш р и ё ти , 2004 й. 321-беч


хусусий илмий манзараси ” сифатида ифодалаш мумкин. Дунёнинг умумий 
илмий манзараси фанлар ютукларига асосланган умумиллий гоя, тушунча 
хамда тамойиллар мужассамлигини узида ифодалайди. Шу маънода дунёнинг 
умумий илмий манзараси деганда уни илмий-фалсафий англаш назарда 
тутилади ва “дунёнинг илмий-фалсафий манзараси”деган тушунча оркали 
ифодаланади. Д унснинг илмий манзараси илмий билимлар тараккиёти туфайли 
узгариб, ривожланиб борган. Хозирги дунё илмий манзараси эволюцияси 3 
т арихий боскичда амалга ошган:
1. Дунёнинг классик илмий манзараси
2. Дунёнинг ноклассик илмий манзараси
3. Дунёнинг постноклассик илмий манзараси
Фан тараккиёти тарихи инсон акли оламнинг мохиятига чукур кириб 
боргани сайин олам, унинг тузилиши, мохияти, нарса ва ходисалар, инсоннинг 
оламдаги урни хакидаги карашлари узгариб борганлигидан гувохлик беради.
Дунёнинг классик илмий манзараси фанлар, айникса 
табиётшунослик 
фанларининг 
жадал 
суръатларда 
ривожланиши 
билан 
боглик. 
Поляк 
олими, 
астраном Коперник (1473- 
1543)нинг гелиоцентрик назарияси, Исаак Нъютон (1643-1427) кашф килган 
бутун олам тортишиш конуни ва механика конунлари, Лаплас томонидан 
асослаб берилган сабабият тамойили дунёнинг классик илмий манзарасининг 
шаклланишига олиб келди. Дунёнинг Нъютон томонидан ишлаб чикилган 
классик илмий манзарасининг мохиятини шундай тушуниш лозим: 
Коинот 
айрим, бир-биридан ажралган, узаро бир-бирига интилувчан жисмлардан 
иборат. Улар бир-бири билан механик таъсирда буладилар. Бу жисмларнинг 
холати, харакати механик сабабиятга асосланади ва мутлок буш маконда содир 
булади.
Нъютон таълимотига кура, олам - узгармас, табиат - тугал механизм. 
Унинг барча жисмлари сабабиятга буйсунади. Оламда барча узгаришлар 
механика конунлари асосида содир булади. Механика конунлари - универсал 
конунлардир.
Дунёнинг классик илмий манзараси нарса ва ходисалар орасидаги 
сабабли апокадорликларга асосланар, шундан келиб чиккан холда оламдаги 
барча нарса ва ходисалар мохиятини содда килиб айтганда “ниманинг нимадан 
келиб чикишини”, “нима нимага айланиши ”ни билиш мумкин; утмиш хозирни 
белгилайди, хозир эса келажак учун асос б\'лади. Оламдаги нарса ва 
ходисаларни билиш сабаб - оцибатларни билишдир. Инсон унга боглик 
булмаган оламни била олади, унинг утмиш и, хозири, келажагини аниклай 
олади, деган гояга асосланган эди. Ньютон ишлаб чиккан дунёнинг илмий 
манзарасига кура, коинот энг майда, булинмас заррачар - агомлардан ташкил
57
Д у н ён и н г к л а с си к
и л м и й ф ал саф аси


топган. Барча моддий жисмлар каби атомлар х а р а к а т бутун олам тортишиш 
конунига буйсунади. Атомлар фазода жойлашади. Фазо ва вакт доимий, 
узгармас, мутлак мавжуд. Атомлар-, улардан ташкил топган жисмлар харакати 
кур-курона, стихияли тарзда содир буладиган механик харакатдир.
Дунёнинг классик илмий манзарасининг шаклланишига XVI-XVIII 
асрлардаги 
табиётшунослик, хусусан физиканинг тараккиёти туртки булди. 
Классик механика конунларига асосланган дунёнинг илмий манзараси XVI-XIX 
асрларда карийб 300 йил га якин давр ичида устуворлик ахамиятини касб этди. 
Дунёнинг классик илмий манзараси шу давр нуктаи-назаридан оламни англаш 
усули булиб, унда асосий эътибор моддий оламга каратилган булиб, ундаги 
жараёнлар 
объектив 
таснифга 
эга, 
нарсалардаги 
узгариш, 
тараккиёт 
конунларига буйсунади. Конунларни билиш оламни билишнинг асосий 
шартидир, деган сабабият тамойилига асосланган эди. Уйгониш даври XV-XVI 
асрларда илохиёт фан сохасидан сикиб чикарилган, илмий билимлар 
тараккиёти учун кенг шароиглар яратилган давр эди. “Дунёнинг классик илмий 
манзараси” тушунчаси Галилей ва Нъютон кулга киритган ютуклар асосида 
тараккиётнинг бир чизикли - утмишдан келажак томон узвий богланишда 
амалга ошадиган харакати тугрисидаги тасаввурларга асосланган эди. Унда 
оламдаги 
барча 
нарса 
ва 
ходисалар 
катьий 
сабаб-окибат 
кетма-кет 
алокадорлигига буйсунади, деган гоя ус гувор эди. Бу шубхасиз илгор фикр эди. 
Лекин оламни факат бир ёклама иисондан ташкаридаги, унга боглик булмаган 
олам сифатида тахлил этиш сабабий алокадорликларни тушинишдан узга нарса 
эмаслигини фанларнинг кейинги тараккиёти исботлади.
XIX 
аср табиётшунослик фанлари тараккиётида туб 
бурилиш даври булиб, куплаб янгиликлар, кашфиётлар 
кашфиётлар килинди: Электромагнит ходисаси термодинамика назариялари 
яратилди 
Олимлар - Фарадей ва Максвелл “дунёнинг электромагнит 
манзараси”ни ишлаб чикдилар. Немис олими М. Планк квант назариясини, 
нурланиш ходисасини кашф этди. Ингл из олими Резерфорд нейтронни очди. 
Физик олим Нилъс Бор атомнинг янги квант моделини ишлаб чикди. Олимлар 
Л. Галъвани, А. Волът, А. Ампер, М. Фарадейларнинг асарларида дунёнинг 
янги илмий манзарасига асос буладиган илмий гоялар илгари сурилди. Булар - 
табиатдаги 
турли 
кучларнинг 
узаро 
бир-бири 
билан 
алокадорлиги, 
ходисаларининг бир холатдан иккинчи холатга утиши, материянинг янги 
майдон шакли хакидаги мухитнинг нарса, ходиса, жараёнларга таъсиринарса ва 
ходисалар алокадорлигини моддий олам хусуссиятларига богликлиги 
ва 
хоказо.
Дунёнинг янги ноклассик 
илмий манзарасининг шаклланишига 1895- 
йилда очилган рентген нурлари, радиоактивлик ходисаси, электрон, радийнинг
58
Д у н ён и н г н о к л а сси к
и л м и й м ан зар ас и


кашф 
этиилиши, 
квантнинг 
назарияси 
атомларнинг 
узгаРмаслиги 
ва 
булинмаслиги хакидаги карашлар, оламдаги барча узгаришларни бир ёклама 
туш униш ни чиппакка чикарди. Табиатда узгармайдиган нарсаларнинг узи 
йуклиги исботланди, бу харакат фазо ва вакт хакидаги карашларнинг тубдан 
узгариш ига сабаб булди. Чунончи квант механикасининг ишлаб чикилиши 
микрозарралар харакати узгача кечишини, улар хам корпускуляр хам тулкинли 
хусусиятга эгапигини - буларнинг хаммаси табиат конуни эканлигини, 
оламдаги харакат. узгариш, тараккиёт хилма-хил куринишларда содир булиши 
мумкинлигини курсатди. Табииётшунослик фанлари кашфиётлари, Эйнштейн 
томонидан ишлаб чикилган нисбийлик назарияси олам, унинг тузилиши, 
ундаги нарса, ходиса, жараёнлар хакидаги илмий тасаввурларнинг кескин 
узгариш ига олиб келди; жисмлар харакати сабаблари хилма-хил булиши 
мумкинлиги, микрообъектлардаги узгаришлар хар доим хам конуниятли тарзда 
кечавермаслиги, тараккиёт, эхтимоллик тамойилига кура, амалга ошиши 
мумкинлигини 
курсатди. 
Дунёнинг 
классик 
манзарасини 
туш униш га 
асосланган онг ва тафаккур билан куролланган одамлар табииётшуносликнинг 
у ёки бу сохасида янгиликлар яратилар, кашфиётларни кулга киритишар, айни 
вактда олам, хусусан жамият ходисаларини изохлашга 
ва унга таъсир 
курсатиш га ожизлик килар эдилар.
Дунёнинг 
ноклассик 
илмий 
манзараси 
оламдаги 
сабабий 
алокадорликларни узгача, кенгрок тушунишга, бунда хар доим хам узгаришлар 
конуният асосида катьий натижа беравермаслигини, тараккиётда тасодифлар 
хам мухим роль уйнаши мумкинлигига асосланади.
Аслида бу манзара оламдаги сабабий алокадорликлар хилма-хил тарзда 
намоён булиш и мумкинлиги, бунда нарса-ходисалардаги узгаришлар факат бир 
сабаб-окибат 
йуналиши 
тарзида 
кечавермаслиги, 
балки 
биркатор 
алокадорликлар негизида содир булиши мумкинлигини курсатди.
Дунёнинг ноклассик илмий манзараси оламда динамик конунлар билан 
бир каторда статик конунлар хам амал кил и шин и, шунинг учун хар кандай 
эхтимолий холатларни хисобга олиш дунёни тугри англаш имконини беришини 
курсатди.
Дунёнинг ноклассик илмий манзараси олам хакида узгача, атрофлича 
фикр ю ритиш да уз ифодасини топди.
Олам хакида узгача, атрофлича фикр юритиш деганда, ундан нарса ва 
ходисалар узгариш ларига факат катъий сабаб-окибат апокадорлиги тарзида 
карашнинг узи кифоя эмаслиги, узгариш, тараккиётга бошка турли омиллар, 
масалан, ижтимоий омиллар хам таъсир курсатиши мумкинлигини эътиборга 
олишни такоза этди.
59


Дунёнинг ноклассик илмий манзараси устивор булган 100 йилга якин 
даврда (XIX асрнинг II ярми, XX аср бошлари) 
инсоният илмий билимлар 
ривожида катта ютукларга эришди: космонавтика, кибернетика, астрофизика 
жадал суръатлар билан тараккий этди; универсал технологиялар, ахборот ва 
интеллектуал билиш сохалари ривожланди.
Дунёнинг ноклассик илмий манзараси сабабий алокадорликларни инкор 
этмаган холда тараккиётни синусоида графиги тарзида ифодалади. Бунда 
тараккиётни акс эттирувчи бош чизик (йуналиш)га чексиз якинлашиб бориши 
оркали системада ривожланиш содир булади, айни вактда ундаги тасодифий 
узгаришларни хам хисобга олиш лозим, улар эхтимолиплик тамойили асосида 
руй беради, деган гоя акс этган.
Айни вактда ноклассик физикага махдиё булиш, унинг конунларидан 
жамиятга хос хусусиятларни хисобга олмасдан фойдаланиш олимлар олдига 
янада жиддий муаммоларни куя бошлади. Атом кучидан харбий максадларда 
фойдаланмаслик, янги энергия ва хомашё манбаъларини излаш; атмосферада 
азон 
катламининг 
сийраклашаётгани, 
термоядровий 
халокат 
хавфи, 
экологиянинг бузилиш кабилар шундай муаммолар сирасига киради.
Олам, ундаги нарса ва ходисалар тизимларни 
эса ташкил 
этади. Тизимлар бошкалари билан 
алокадорликсиз мавжуд була олмайди.
Куп томонлама мураккаб оламни ташкил этган тизимлар, тузилмалар 
мохияти, улар орасидаги алока ва муносабатлар дунёнинг иостноклассик илмий 
манзараси мазмунини ташкил этади.
XX асрнинг 70- йилларидан дунёнинг иостноклассик илмий манзараси 
шаклланди. ХаРакат, узгариш, тараккиётни хар томонлама, атрофлича англашга 
интилиш, 
дунёнинг 
иостноклассик 
манзарасида 
акс 
этганини 
алохида 
таъкиддаш жоиз. Инсон табиатни урганишда талай ютукларни кулга киритди. 
Борливнинг куринишларидан булган жамият, инсон классик илмий билишда 
жонли ва жонсиз табиат, моддий олам ва онг, табиат ва жамиятга 
дифференциациялашган муносабат акс этган эди. Хозирги замон фани 
тараккиёти жамият-табиат-инсон 
орасидаги 
алокадорликларга эътиборни 
кучаигириш лозимлигини талаб этмокда. Дунёнинг иостноклассик манзараси 
синергетикада уз ифодасини топди. Синергетика жамият, инсон хаётида, фан 
тараккиётида илгари учрамаган янги муносабатларни, фалсафий тахлил 
килувчи илмий йуналиш ва дунёни узига хос англаш усули сифатида 
шаклланди.
XX 
асрнинг иккинчи ярмидан табиий ва ижтимоий фанлардаги ютуклар 
натижаси уларок объект ва субьект, моддийлик ва маънавийлик, табиат ва 
жамият, турли ижтимоий гурухлар, табакалар уртасидаги муносабатлар! а
60
Д у н ён и н г и о стн о кл асси к 
и лм и й м а ш а р а с н


янгича ёндашув шаклланди. Унга кура, оламдаги нарса ва ходисалар 
муносабати факат зиддият, антагонизмнигина назарда тутмайди, балки мохияти 
хамкорлик, бирликка асосланади. Синергетика оламни янгича изохдашга 
каратилган. мураккаб алокадорликларни урганадиган, табиий ва ижтимоий, 
иктисодий жараёнларнинг мохиятини, табиатини билишга каратилган илмий 
йуналиш, тафаккур услубидир. Синергетика 
сузи немис олими Г. Хакен 
томонидан истеъмолга киритилган. Синергетика физик, биологик, кимёвий 
ходисалардаги хамда ижтимоий , иктисодий, техникавий жараёнлардаги уз- 
узидан таш килланиш , узини-узи бошкариш, тартибдан хаосга (тартибсизликка) 
ва ундан тартибга утиш, тараккиётдаги чизикли ва ночизикли холатлар, 
йуналишлар конуниятларинини англашга хизмат килади.
Синергетика Коинотда бир вактнинг узида ярагувчилик ва емирувчилик, 
эволюция ва деградация, баркарорлик ва бекарорлик кучлари мавжудлигини 
исботлади. Ш ундай экан, уларни аникдаш, хисобга олиш, тараккиёт жараёни 
ва йуналишларини тугри англаш имконини беради, деб хисоблайди. Олимлар 
фикрича, хар кандай эски тузулма янгиси билан алмашар экан, тизимдаги 
унсурлар баркарорлигига путур етади, баркарорлик, хаос юз беради. Бу 
тизимдаги танглик холати, деб юритилади. Яна шундай танглик холатда арзир - 
арзимас кандайдир узгариш, хатто оддий тасодиф хам мухим ахамият касб 
этиш и мумкин. Бунда тизимга у ёки бу таъсир 
(флуктация) окибати 
натижасида нарса, ходисанинг мохиятини тубдан узгартириши мумкин. 
Синергетика модда ва энергия алмашувини таьмш ш айдиган тизим—очик 
тизим, очик тизимларни урганади. Очик тизим деганда, биологик ва ижтимоий 
тизимлар назарда тутилади. Оламни постноклассик манзараси синергетик 
манзара деб хам юритилади. Синергетика тараккиётнинг эволюция тамойилини 
асос килиб олади. Эволюцияни борликнинг умумий конунияти инсон ва табиат 
уртасида муносабатларнинг ифодаси, 
деб билади ва тараккиёт жараёнида 
баркарорлик ва бекарорлик холатлари уртасида алокадорликка алохида эътибор 
беради. Синергетика физик, биологик ходисалардаги, шунингдек ижтимоий, 
иктисодий, техникавий жараёнлардаги уз-узидан ташкил булиши, уз-узининг 
бошкарилиши, тартибдан тартибсизликка (хаосга) утиш, чизикли ва ночизик 
холатларнинг йуналиши конуниятини топишга хизмат килади.
Д унёнинг постноклассик (синергетик) манзараси XXI аср бусагасида 
кулга киритилган янги илмий билимлар инсон билан табиат, инсон билан 
инсон, ижтимоий гурухлар орасидаги зиддиятлар эмас, балки улар уртасидаги 
мулокот, хамкорлик тараккиётнинг асосий омилига айланишини курсатди.
Дунёни бир бутун тасаввур килишнинг мифологик, диний, илмий 
жихатлари дунёнинг мифологик, диний илмий манзарасида уз ифодасини 
топганли! ини куриб утдик. Албатта дунёни яхлит тасаввур килишда фаннинг
61


урни бекиёс. Фан XX асрда ижтимоий онгнинг устувор шаклига айланди. Айни 
вактда дунёнинг яхлит манзараси фалсафа, фан ва диннинг узаро хамкорлик 
ифодаси хисобланади. Дунёнинг илмий, диний манзараси узаро бир-бирини 
инкор этмайди, 
аксинча, 
тулдиради, 
жамиятда 
хамкорлик, 
бирдамлик 
туйгусининг 
карор 
топишига, 
ижтимоий 
тараккиётда 
инсонпарварлик 
гояларининг ёйилишига хизмат килади.
“Дунёкараш" ва “дунёнинг илмий манзараси"’ бир- 
бири билан боглик тушунчалар булсада, аммо 
хисобланади. Айни вактда уларда 
фарклар хам 
борлигини назарда тутиш лозим.
Дунёкараш деганда инсоннинг оламни тушуниши (англаши) ва шу асосда уч 
фаолиятини муайян изга солишини назарда тутади. “Дунёнинг илмий 
манзараси” инсоннинг олам, табиат, ижтимоий хаёт хакидаги илмий билимлар 
синтезини ифодалайди. Дунёкараш одамларнинг т>рмуш тарзи, хаёти. - 
умуман, маънавий оламини узида мужассамлаштирган тасаввурлар, билимлар 
йигиндисидир. Инсон дунёкарашининг шаклланишида 
илмий билимлар, 
дунёнинг илмий манзарасининг урни мухим ва бу хол маълум максадларга 
каратилган таълим-тарбия жараёнида 
амалга оширилади. Дунёнинг илмий 
манзараси олам ва инсон хакидаги билимлар синтези сифатида илмий 
дунёкарашнинг асосини ташкил эгади.

Download 9,08 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   30   31   32   33   34   35   36   37   ...   107




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish