Нигинахон шермухамедова

Makon va vaqtning metrik xossalari
. Eynshteyn 1905 yilda yaratgan 
xususiy nisbiylik nazariyasiga binoan, makon va vaqtning metrik xossalari 
(makondagi masofalar va vaqt oraliqlari) ular qaysi sanoq tizimida qayd 
etilayotganiga bog„liq bo„ladi
. Harakatlanuvchi sanoq tizimida masofalar qisqaradi 
(uning harakat yo‗nalishida) va vaqt oraliqlari uzayadi (ya‘ni vaqt harakati 
sekinlashadi).
Metrik xossalarga makon va vaqtning ko„lamlilik hamda davomlilik kabi 
miqdor ko„rsatkichlari kiradi.
Ko„lamlilik joy va o„rinning mavjudligini nazarda 
tutadi. Joy – makon chegarasi va u qamrab oluvchi muayyan hajmning birligi. 
O„rin – bir joyning boshqa joylarga nisbatan koordinatsiyasi. Joy va o„rin makon 
tuzilishini belgilaydi.
SHunday qilib, biz makon tuzilishi haqida so‗z yuritganda 
uning joy va o‗rnini tavsiflashimiz shart. 
Davomlilik va lahza vaqtning asosiy 
metrik ko„rsatkichlari
hisoblanadi. Lahza – davomlilikning boshqa parchalab 
bo‗lmaydigan atomi, davomlilik kvanti. Davomlilikning o‗zi bunda muayyan 
chegaraga solingan lahzalar majmui sifatida tushuniladi. Muayyan ob‘ekt 
mavjudligining dastlabki va pirovard lahzalari ana shunday chegara sifatida amal 
qiladi. Davomlilik – ob‘ekt mavjudligining davomiyligi va saqlanishidir. 
Davomlilik voqea-hodisalarning ayni bir vaqtda yuz berishi – sinxroniya yoki 
ketma-ketlik – diaxroniya munosabatlari bilan tavsiflanishi mumkin.
Makon va vaqtning topologik xossalari. 
Topologik xossalarga sifat 
ko„rsatkichlari, makon va vaqtning uzluksizligi, bog„liqligi, vaqt tartibi, yo„nalishi 
va o„lchamliligi kiradi
. 
Makonning topologik xossalari – makonning bir xilligi, 
izotropligi (jarayonlar ayni bir sharoitda bir xil kechishi) hamdir. Vaqtning 
topologik xossalari - bir yo„nalishlilik, muayyan o„lchovlilik, orqaga qaytmaslik.
 

---

122 
Bu ko‗rsatkichlarning hammasi hanuzgacha faylasuflar shug‗ullanadigan qator 
muammolarni tashkil etadi va falsafiy jihatdan ilmiy-nazariy asoslashga muhtojdir.