Нигинахон шермухамедова

Makonning ko‗p o‗lchovliligi.
Nisbiylik nazariyasini rivojlantiruvchi va 
kuchli, kuchsiz, elektromagnit va gravitatsion o‗zaro ta‘sirlarga nisbatan yaxlit 
yondashuvchi hozirgi tabiiy-ilmiy konsepsiyalar makonning uch o‗lchovliligi va 
vaqtning bir o‗lchovliligi (u o‗tmishdan kelajakka qarab oqishi)ni moddiy jismlar 
borlig‗ining ehtimol tutilgan hollaridan biri sifatida talqin qiladi va bizning 
Metagalaktikamiz bilan bir qatorda o‗zga dunyolar ham mavjudligini faraz qilib, 
makon va vaqtning ko‗p o‗lchovliligi g‗oyasini ilgari suradi. 
Boshqa olamlarda 
1
Галилей Г. // Всемирная энциклопедия. –М.: Современный литератор, 2001. –С.178. 

---

121 
makon va vaqt butunlay o„zgacha tuzilish, ko„lamlilik va shakllarga ega bo„lishi 
mumkinligi taxmin qilinadi.
Makon va vaqt ko„rsatkichlari nafaqat mikro-, makro- va megadunyo 
darajasida, balki jonli tabiat, ijtimoiy borliq darajasida ham o„ziga xos 
xususiyatlarga egadir.
Erda hayot paydo bo‗lishi bilan go‗yo jonsiz tabiat makon va vaqti doirasida 
joylashgan alohida, biologik makon va vaqt o‗lchovi yuzaga keladi. SHu 
munosabat bilan jonli va jonsiz tabiatdagi simmetriklik muammosi hayotni 
o‗rganish bilan shug‗ullanuvchi olimlar e‘tiborini o‗ziga tortdi. Jonli organizmlar 
simmetriyasi va asimmetriyasi hodisalarini L.Paster, I.Kant, V.I.Vernadskiy va 
boshqalar o‗rgandi. Ular jonsiz tabiatga xos bo‗lmagan asimmetriya molekulyar 
darajada atomlar guruhlarida «so‗l» va «chap» qanotlar ko‗rinishida namoyon 
bo‗lishi, organizmlar darajasida esa ularning tuzilishi va dinamikasida aks etishini 
aniqladilar.
Makon va vaqtning umumiyligi, ular universumning barcha strukturalarini 
qamrab olgan holda, mavjudligini anglatadi. SHu munosabat bilan makon va 
vaqtning nafaqat makro-, mikro- va megadunyoda, balki jonli va ijtimoiy 
materiyada ham namoyon bo‗lish shakllarini qayd etib o‗tish lozim. Biologik vaqt, 
psixologik vaqt, ijtimoiy makon va vaqt maxsus tahlil qilinadi. Makon va vaqtning 
ob‘ektivligi ular o‗zini idrok etish mumkinligi bilan belgilanadi.