Нигинахон шермухамедова

Zero ijtimoiy-madaniy 
qadriyatlar va tamoyillar ideal tushunchalar tarzida berilgani bois, ularni faoliyat 
yo„li bilan emas, balki mulohaza yuritish orqali anglab etish mumkin.
Ushbu metod negizida donishmand, ya‘ni dunyoviy qadriyatlarni butunlay 
rad etgan va absolyut bilan yuz ko‗rishishga qarab mo‗ljal olgan odamning 
odatdagi obrazi vujudga kelgan. Bunga misol tariqasida ijtimoiy-madaniy 
jarayonlarni teran anglab etish ulardan mumkin qadar uzoqlashish yo‗lida amalga 
oshiriladi deb hisoblaydigan konfutsiychilik, platonizm, stoitsizm va boshqa 
oqimlar metodikasini keltirish mumkin. «Biluvchilar gapirmaydilar, gapiruvchilar 
bilmaydilar»
1
, deb saboq beradi Konfutsiy. 
F.Nitsshe: «Dunyo yangi shov-shuvni yaratuvchilar atrofida emas, balki 
ularning qadriyatlari atrofida aylanadi; uning aylangani eshitilmaydi»,
2
deb 
ta‘kidlaydi. Bu metodologiyani ijodkor ziyolilar davrasida ayniqsa keng tarqalgan 
sub‘ektiv-idealistik metodologiyaga kiritish mumkin. Ammo u bizni ijtimoiy 
taraqqiyot sabablarini tushunishga yaqinlashtirmaydi, chunki inson faoliyati va 
ongini undan tashqariga chiqaradi.
SHunday qilib, 
metod – bu dunyoni izchil tushunchalar va kategoriyalar 
yordamida tavsiflash usulidir
. Metodologiya tamoyillariga qarab ijtimoiy-madaniy 
jarayon voqeligining konfutsiycha, diniy, marksistik, ekzistensialistik va hokazo 
talqinlari farqlanadi. Kategoriyalarni aktuallashtirish tushunchalar ustida mantiqiy 
amallarni bajarish yo‗li bilan dialektikaning umumiy tamoyillarini ijtimoiy-
madaniy jarayonni bilish tamoyillariga aylantirish imkoniyatini beradi.
Ayrim mualliflar muayyanlik va nomuayyanlik dialektikasini falsafiy 
kategoriyalarning fundamental juftligi sifatida ancha chuqur o‗rganganlar. Bu 
tadqiqotlarning natijalari mazkur kategoriyalar tahlilini davom ettirish va konkret 
jarayonlar mohiyatini yanada kengroq aks ettiruvchi kategoriyalar juftligi – 
barqarorlik va beqarorlikka o‗tish uchun imkoniyat yaratadi. Bizning nazarimizda, 
nomuayyanlikdan muayyanlikka, so‗ngra barqarorlik va beqarorlikka o‗tish 
ijtimoiy-madaniy jarayonlar mexanizmini yoritish imkoniyatini beradi. 
Dunyo haqidagi tasavvurlarning rivojlanishi bilimning soddalashuviga emas, 
balki murakkablashuviga eltadi. Ilmiy bilishning eski usullari o‗z rolini bajarmay 
qo‗yadi, ya‘ni ular to‗g‗ri bo‗lsa-da, lekin yangi bilimga olib kelmaydi va yangi 
jumboqlarni tushuntirmaydi. Bu jumboqlar yangicha idrok etishni va yangi 
metodologiyani talab qiladi. 
Hozirgi 
zamon 
ijtimoiy 
fanida 
barqarorlik 
insoniyatni 
ko‗pgina 
muammolardan xalos etishi mumkin bo‗lgan foydali g‗oya sifatida tavsiflanadi. 
Buni inkor qilmagan holda, shuni qayd etish lozimki, barqarorlik ham o‗z 
chegarasiga ega bo‗lib, undan tashqarida turg‗unlikka aylanishi mumkin. 
Binobarin, barqaror rivojlanish g‗oyasi uchun kurashish jarayonida beqarorlikning 
inqirozga yo‗l qo‗ymaydigan darajasini nazarda tutish lozim.
Falsafa ham bundan mustasno emas. U faoliyat turi sifatida o‗ziga xos 
vazifani bajaradi: ma‘naviy izlanishlarga yo‗l ochadi, ijtimoiy-madaniy 
1
Конфуций Уроки мудрости.-М.: ЭКСМО, Фолио, 2005. -67-б.
2
Ницще Ф. Так говорил Заратустра. Соч. В 2 т., т 2.-М.: Мысл, 1990. -95 –б. 

---

406 
rivojlanishning tahliliga imkoniyat yaratadi. Har qanday ijod mahsuli vaqt o‗tishi 
bilan eskiradi. Eng buyuk kashfiyotlar ham vaqti kelib fan arxiviga topshiriladi. 
Har qanday yangi ilmiy yo‗nalish boshi berk ko‗chada tugaydi. Bu tabiiy bir 
holdir. Fanda muttasil ravishda yangi gipotezalar va g‗oyalar paydo bo‗ladi, ular 
ilgari erishilgan ilmiy natijalarni go‗yoki qadrsizlantiradi, lekin aslida fanda ularga 
tegishli o‗rin ajratib, uni yanada boyitadi. Buning natijasi o‗laroq ijtimoiy-madaniy 
rivojlanish fenomeni paydo bo‗ladi. U tarixning tabiiy vujudga keluvchi va tabiiy 
g‗oyib bo‗luvchi sikllarini o‗zida ifodalaydi. Bunda tarix voqealar va jarayonlarni 
tartibga soluvchi ijtimoiy-madaniy voqelik va ob‘ektiv qadriyat sifatida maydonga 
chiqadi.
Inson so„nib borayotgan jarayonlarni entropiyaga qarshi energiya bilan 
quvvatlaydi. Bu energiyani u, bir tomondan, o„z ma‟naviy faoliyatidan, boshqa 
tomondan esa – o„zini qurshagan muhit kuchlaridan oladi. 
Tarixda inson ijtimoiy-
madaniy faoliyatining bosh ahamiyati shu bilan belgilanadi. Ammo inson 
faoliyatining entropiyaga qarshi jihati fanda yaxshi o‗rganilmagan. SHunisi 
qiziqki, entropiyaga qarshi omillarning manbalari ma‘lum bo‗lmagan tabiiy 
fanlarda ularga qiziqish kuchli. Entropiyaga qarshi faoliyatga o‗rnak hisoblanuvchi 
ijodiy faoliyatda bu masalalarga lozim darajada e‘tibor berilmaydi, zero axborot 
nazariyasining umumfalsafiy muammolari o‗z tadqiqotchisini kutmoqda.
Hozirgi vaqtda entropiyaga qarshi tabiiy omillarning ayrimlarigina ma‘lum. 
Masalan, yangi energiya manbalari, yangi yulduzlarning paydo bo‗lishi va h.k. 
Ammo falsafa o‗zining ilk asoslaridayoq entropiyaga qarshi omillarning cheksiz 
manbai – inson ruhi va ijodiy faoliyatni ko‗rsatgan. Tabiiy jarayonlar entropiyaga 
qarshi energiyaga oz miqdordagina ega, ijtimoiy hayotning negizi esa to‗laligicha 
ijodiy faoliyat, ma‘naviy energiya bilan belgilanadi. Ijtimoiy-madaniy 
jarayonlarning barqarorligi va beqarorligi dialektikasini o‗zida uyg‗un 
mujassamlashtirgan ijodning mazmun va mohiyati shunda namoyon bo‗ladi. Agar 
insoniyat abadiyatga erishganida, entropiyaga qarshi jarayonlar manbai – ijtimoiy-
madaniy ijod va faoliyat ham cheksiz tus olgan bo‗lur edi.
Barqarorlik va beqarorlik tizim sifatidagi dunyo inqirozga yuz tutishiga 
imkon bermaydigan kategoriyalar juftligidir
. Tizimning ayrim bo‗g‗inlari inqiroz 
holatida, ya‘ni mazkur tizim uchun o‗rinli sanalgan barqaror holatda bo‗lishi 
mumkin. Ammo ichki yoki tashqi beqarorlik oxir-oqibat uni mazkur holatdan 
chiqaradi va o‗zgarishlarning yangi davrasiga tashlaydi. Bunday tizimlarning 
ayrim ko‗rinishlari ijod va taraqqiyot hisoblanadi. Ularda barqarorlik turg‗unlikka, 
beqarorlik esa – rivojlanishning avvalgi siklini buzish va rad etishga aylanadi.
Inson tabiat qonunlariga o„z hukmini o„tkaza olmaydi, lekin amaliyot u 
axborotni boshqarishga qodir ekanligini ko„rsatadi. Bizning nazarimizda, aynan 
axborot sohasida inson moddiy jarayonlarni anglab etadi va ularga ta‟sir 
ko„rsatadi, chunki u ongning «tanasi» hisoblanadi. Lo„nda qilib aytganda, 
ongning o„zi axborot demakdir.
Moddiy jarayonlar axborot tizimlarining amal qilishi mahsuli hisoblanadi. 
Binobarin, insoniyatning madaniy faoliyati eng avvalo dunyoni «yaratish harakati» 
bilan bevosita bog‗liq, dunyoning emanatsiya jarayonida ishtirok etadi. To‗g‗ri, 
hozir bu ishtirok asosan tarix qonunlariga tayangan holda, o‗z tarixi va 

---

407 
madaniyatini yaratish bilangina cheklanadi. Ammo inson ijodning bu sirli 
qonunlari tagiga etish imkoniyatini beruvchi «axborot kaliti»ni topishi va shu 
tariqa mazkur qonunlarni yaratish jarayoniga qo‗shilishi shak-shubhasizdir. Bu 
tabiat qonunlarida insonning hammuallifligini belgilovchi formal qonunlar yo‗q, 
degan xulosaga kelish imkoniyatini beradi. Hamijodkorlikka eltuvchi bu yo‗lni 
materiya orqali izlaganlar, holbuki, u insonga ham, predmetga ham xos bo‗lgan 
universal xossa – axborot orqali o‗tadi. Spinoza tosh ham fikrlaydi, deb 
hisoblagan.
Binobarin, ijod o‗z tabiatiga ko‗ra borliqning teran asoslariga uning axborot omili 
orqali oxir-oqibat borliq jarayonlarini boshqarish maqsadida insonning kirishi isbot 
qilingan ilmiy dalildir. Bu metod haqiqat, ezgulik, go‗zallik, baxt-saodat va 
umrboqiylikka, ya‘ni falsafiy tafakkur o‗zi vujudga kelgan paytdan boshlab 
o‗rganayotgan narsalar va hodisalarning barchasiga eltadi. Bu koinot tizimida 
inson rolining o‗zgarishiga olib keladi: u voqealar ishtirokchisidan bunyodkorga 
aylanadi.