387
Mexanitsist faylasuflar materiyani jonsiz modda bilan ayniylashtirib, harakat
manbai to‗g‗risidagi savolga boshqacha javobni qidirishga majbur bo‗ldilar. XVII-
XVIII asrlarda deizm ayniqsa keng tarqaldi.
Deizmga binoan, Xudo dunyoni
yaratadi va shundan so„ng dunyoning ishlariga aralashmaydi, Koinot tabiiy
qonunlarga bo„ysunib, mustaqil yashashda davom etadi. Deizm Xudo Koinotning
«soat mexanizmi»ni ishga tushirishda foydalangan birinchi turtki diniy
konsepsiyasining dunyoviy ko„rinishi hisoblanadi.
«Hokimiyatga intilish» - nitsshechilikning markaziy tushunchasi. Nitsshe
ruhiyatning turli holatlari (instinktlar, emotsiyalar, intellekt va h.k.)ni biron-bir
yagona asos bilan bog‗lashga harakat qilar ekan, pirovardida «hokimiyatga
intilish» tushunchasiga keladi. Sifat o‗zgarishlari zamirida turtkilar kuchi, ya‘ni
miqdor o‗zgarishlari yotadi. Butun Koinotni Nitsshe «hokimiyat kvantlari»ning
uzluksiz kurashi sifatida tushunadi. Bu kvantlarning har biri qolgan kvantlarga o‗z
hukmini o‗tkazishga
harakat qiladi, butun dunyoning uyushtiruvchi markaziga
aylanishni ko‗zlaydi. O‗z mohiyatiga ko‗ra ijtimoiy bo‗lgan hukmronlik va
bo‗ysunish munosabatlari butun dunyoga tatbiq etiladi, ijtimoiy dunyoning o‗zi esa
raqobatlashuvchi intilishlarning mangu jangi sifatida tushuniladi. Nitsshening
yunon falsafasiga bo‗lgan munosabati va uning o‗z nuqtai nazarini muntazam
ravishda o‗zgartirishi hokimiyatga intilish haqidagi ta‘limot va uning oqibatlari
bilan belgilanadi. Ayni shu ta‘limotga
tayangan holda, Nitsshe naturfaylasuflar,
eleatlar va ularning borliq tushunchasini sharhlaydi. Bunda Geraklit va Parmenid
o‗rtasidagi bahsda Nitsshe kimning tarafida ekanligiga shak-shubha qolmaydi. U
ioniyalik mutafakkirlarning kuchi nimada ekanligini aniq tasavvur qiladi, lekin
ularning borliq va shakllanishning tengligi haqidagi g‗oyasini rad etadi. Borliqni
oddiy tamoyil, suv bilan bog‗lovchi va uni aylanma harakat
sifatida tavsiflovchi
Fales ayni vaqtda borliqni uzluksiz shakllanish sifatida tushunadi. Hatto
Anaksimandrning o‗zgarmas apeyroni ham o‗zidan stixiyalarning qarama-
qarshiliklarini yuzaga keluvchi va halok bo‗luvchi dunyolarning cheksiz silsilasini
yaratadi. Geraklit falsafasi Nitsshe g‗oyalari bilan muvofiq keladi, u mazkur
falsafaga shakllanishning eng qudratli falsafasi sifatida simpatiya bilan qaraydi, o‗z
atomistik, mexanistik, materialistik naturalizmini namoyish etuvchi va bo‗linmas
mayda zarralarning
borliqdagi tartibiga, mustahkam, o‗zgarmas, barqaror
holatlarga qaytuvchi Demokrit falsafasi esa unga Levkipp atomistikasi kabi yot
bo‗lib qoladi. Levkipp atomistikasiga qarshi chiqqan Empedoklga Nitsshe
qardoshlik ko‗zi bilan qaraydi.
Dunyoning barqarorligi va o„zgaruvchanligi mavzusi bilan SHarq
faylasuflari ham shug„ullanganlar
. Masalan, daosizm
falsafasida muttasil
o‗zgarish holatini xitoycha in-yan tamoyili tushuntiradi. In va yan – bu yaxlit bir
butunning tarkibiy qismlari sanalgan qarama-qarshiliklardir. In va yandan tarkib
topgan yaxlitlik ma‘lum simvol bilan tasvirlanadi. Bu simvolda oq va qora qismlar
uyg‗unlik timsoli sanalgan butun doirani tashkil etadi. Ular go‗yoki o‗z qarama-
qarshiligiga
aylanishga
urinib,
bir-birining
ortidan
spiral
bo‗ylab
harakatlanayotgandek bo‗lib ko‗rinadi. Bundan tashqari, oq qismning ichida qora
nuqta, qora qismning ichida esa – oq nuqta bor bo‗lib, bu qismlarning har biridagi
qarama-qarshilikning mazmuniga ishora qiladi.
388
O‗zgarish va saqlanishning ziddiyatiga O‗rta Osiyo falsafasining ulkan
namoyandasi Ibn Sino ham umumiyroq ziddiyat –
harakat va harakatsizlik
ziddiyatining o‗ziga xos ko‗rinishi sifatida yondashadi. Ibn Sinoning o‗zgarish va
saqlanishning o‗zaro aloqasi xususidagi qarashlari materiyaning umrboqiyligi
haqidagi ta‘limot bilan bog‗liq. Uning tasavvurlariga ko‗ra, shakl o‗zgarib turli xil
ko‗rinish kasb etadi, lekin materiya doim o‗zgarishsiz qoladi, u yo‗q bo‗lmaydi va
parchalanmaydi.
Ibn Sinoning materiyaning saqlanuvchanligi hamda o‗zgarish va
saqlanishning o‗zaro ta‘siri haqidagi qarashlari keyinchalik boshqa buyuk
mutafakkirlar tomonidan rivojlantirilgan. Masalan, J.Bruno bir narsa yoki
hodisaning yo‗q bo‗lishi boshqa bir narsa yoki hodisaning paydo bo‗lishi
demakdir, umuman olganda esa, Koinot saqlanib qoladi, deb ta‘kidlagan. D.Didro
bu xususda hamma narsa bir shaklda yo‗q bo‗ladi va boshqa shaklda tiklanadi, deb
yozgan.
Do'stlaringiz bilan baham: 
