Нигинахон шермухамедова

O„zgaruvchanlik bo„lmasa, 
rivojlanish ham bo„lmaydi.
Rivojlanish o„zgaruvchanlik va tasodifiylik orqali yuz 
beradi.
Fanning asosiy maqsadi voqelik jarayonlari va hodisalarini tavsiflash, 
tushuntirish va bashorat qilishdan iborat, ya‘ni biz yashayotgan dunyoning 
tizimliligini hisobga olib, tizimlarning vaqtda rivojlanish qonuniyatlarini aniqlash 

---

390 
va belgilashdan iborat, deb hisoblash odat tusini olgan. Fan tarixida eng qiziqarli 
va dramatik voqealar ayni shu yo‗lda yuz beradi.
XIX asrda R.Klauzius alohida tizimlardagi issiqlik hodisalarini o„rganish 
jarayonida termodinamikaning ikkinchi asosi degan nom olgan fundamental 
qonunni aniqlaydi
. Bu qonunning eng sodda ta‘rifi quyidagicha yangraydi: 
«Issiqlik doim ko„proq darajada qizigan jismdan kamroq darajada qizigan jismga 
uzatiladi va buning teskarisi hech qachon yuz bermaydi»
1
.
Tizimning issiqlik 
holatini tavsiflash uchun u entropiya tushunchasini ilmiy muomalaga kiritadi. 
Entropiya tilida termodinamikaning ikkinchi asosi quyidagicha ta‘riflanishi 
mumkin: «Alohida tizimning entropiyasi hech qachon kamaymaydi». Keyinchalik 
L.Bolsman va M.Plank termodinamikaning ikkinchi asosini moddaning statistik 
nazariyasi nuqtai nazaridan qayta ta‘riflaydilar: «Vaqt o‗tishi bilan alohida tizim 
kamroq darajada ehtimol tutilgan holatlardan ko‗proq darajada ehtimol tutilgan 
holatlarga o‗z-o‗zidan o‗tadi». Lo‗nda qilib aytganda, alohida tizimda muqarrar 
jarayon yuz berishi natijasida tizim mutanosib holatga o‗tishga harakat qilib, 
kamroq darajada ehtimol tutilgan holatlardan ko‗proq darajada ehtimol tutilgan 
holatlarga o‗tadi. Bu Bolsmanga entropiyani tizim mazkur holatda aniqlanishining 
ehtimollik darajasi sifatida kiritishga asos berdi. Bolsman entropiyasi statistik 
entropiya degan nom oldi.
Oradan ancha vaqt o‗tgach, K.SHennon bizga aynan qanday holat yuzaga 
kelgani haqida to‗laqonli tasavvur hosil qilish imkoniyatini beruvchi axborotning 
o‗lchovi sifatidagi informatsion entropiya tushunchasini ilmiy muomalaga kiritdi. 
Uning fikricha, 
agar natija oldindan ma‟lum bo„lsa, axborot nolga tengdir. 
Barcha holatlarning ehtimollik darajasi teng bo„lgan holda (mutanosiblik holati) 
axborot soni
(informatsion entropiya) holat to‗liq aniqlanganida maksimal darajada 
bo‗ladi
2
.
Klauziusning termodinamik entropiyasi ham, Bolsmanning statistik 
entropiyasi ham, SHennonning informatsion entropiyasi ham alohida tizimlarda 
muqarrar jarayonlar yuz berganida amal qiladigan ayni bir qonuniyatni – 
tuzilmaning o‗z-o‗zidan yo‗q bo‗lish tendensiyasini tavsiflaydi. Bu termodinamik, 
statistik va informatsion entropiyalar ekvivalentdir, degan xulosaga kelish uchun 
asos bo‗ladi. Hozirgi vaqtgacha mavjud eksperimental ma‘lumotlarning barchasi 
bu xulosaning to‗g‗riligini tasdiqlaydi.
Fundamental qonun – termodinamikaning ikkinchi asosining shakllanishi 
fan xulosalari va amaliy tajriba o‗rtasida to‗qnashuv yuz berishiga olib keldi. 
Aslini olganda, Koinotni alohida tizim sifatida oladigan bo‗lsak, unda barcha 
jarayonlar tuzilmalarning yo‗q bo‗lishi, xaotik holat yuzaga kelishi tomonga qarab 
kechishi lozim (Koinotning «issiqlikdan o‗limi» gipotezasi). Amalda biz o‗zimiz 
yashayotgan dunyoning o‗ta tartibliligini kuzatamiz. Hayot fenomenining o‗zi o‗ta 
tartibli tizimlar mavjudligini tasdiqlaydi. Bu ziddiyatni echish ochiq tizimlarning 
vaqtda rivojlanish xususiyati bilan bog‗liq, real dunyoning barcha tizimlari esa, 
yuqorida qayd etib o‗tilganidek, ochiq tizimlardir.
1
Клаузиус Р. Э. Избранние произведение.М.: 1995.
2
Шеннон К. Работы по теории информации и кибернетике. – М.: Изд-во иностранной литературы, 1963. -
830с. 

---

391 
Tizimlarning vaqtda rivojlanishi ko‗pincha ularning harakati sifatida 
tavsiflanadi, tizimlarning o‗zi esa «dinamik tizimlar» deb ataladi.