Нигинахон шермухамедова

Fan kategoriyalari 
tabiiy til tushunchalaridan ancha farq qiladigan so„zlar 
bilan ifodalanadi
. Aksariyat hollarda ular qadimgi yunon yoki klassik lotin tilidan 
o‗zlashtiriladi, ba‘zan ular mazkur hodisani kashf etgan olimning ismi bilan 
ataladi. Ilgari ma‘lum bo‗lmagan hodisani ifodalash uchun sun‘iy tarzda yaratilgan 
so‗zlar – 
neologizmlar
ham ancha ko‗p uchraydi. Tabiiy tildan farqli o‗laroq, fan 
tushunchalari va kategoriyalari atamalar (terminlar) hisoblanadi, ya‘ni erkin 
talqinga yo‗l qo‗ymaydigan aniq belgilangan hajm va mazmunga ega bo‗ladi.
Har qanday fan borliqning muayyan tomonlarini o‗rganar ekan, albatta o‗z 
kategoriyalar apparatini shakllantiradi. Matematika «son», «differensial», 
«integral» kabi kategoriyalar bilan bog‗liq. Biologiyada «tur», «irsiyat», 

---

463 
«o‗zgaruvchanlik» kabi kategoriyalar mavjud. Ammo, muayyan fanlarning 
kategoriyalari 
ma‘lum darajada umumiy bo‗lsa-da, borliqning ayrim 
sohalaridagina qo‗llaniladi va mazkur sohalarga xos bo‗lgan aloqalar va 
munosabatlarni aks ettiradi 
Ayrim ilmiy kategoriyalar
ilmiy bilimning alohida sohalarida qo„llaniladi, 
bilishning muayyan va maxsus sohalari haqidagi bilimlarni umumlashtirish 
natijasi sifatida amal qiladi. Mohiyat nuqtai nazaridan boshqa fanlarda 
qo„llanilishi mumkin bo„lmagan kategoriyalardir
Masalan, mexanikada «kuch», 
«og‗irlik», «tezlanish», biologiyada – «tur», «irsiyat», «mutatsiya», «organizm» 
shunday kategoriyalar hisoblanadi.
Falsafiy kategoriyalar
fan kategoriyalaridan butunlay farq qiladi. 
Falsafiy 
kategoriyalarning muhim xususiyati, ular o„ta keng tushunchalar ekanligidir. Ayni 
shu sababli falsafiy kategoriyalar hech qachon hajman cheklangan tabiiy til 
tushunchalari darajasida soddalashtirilishi mumkin emas.
Tushunchalar sifatida 
kategoriyalar fikrlashning zaruriy shakllari hisoblanadi. O‗ta keng tushunchalar 
sifatida ular universal qo‗llanish va butun olamni tavsiflashga da‘vogar bo‗lishi 
mumkin. SHu boisdan falsafiy kategoriyalar dunyoning manzarasini yaratish 
vositasi bo‗lib xizmat qiladiki, bu, umuman olganda, falsafaning bosh vazifasi 
hisoblanadi. Har qanday tushunchalar kabi, kategoriyalar instrumental funksiyani 
bajaradi, fikrlash omili va vositasi sifatida amal qiladi. SHuningdek falsafiy 
kategoriyalar insonning turli hodisalarni bilish va o‗zlashtirish usuli sifatida ham 
instrumental funksiyani bajaradi. Falsafiy kategoriyalar ilmiy bilishning muayyan 
metodologiyasini, umuman borliqni, ayniqsa inson borlig‗ini tushunish 
me‘yorlarini yaratish orqali normativ funksiyani ham bajaradi. Kategoriyalarning 
ahamiyati va universalligi shu bilan belgilanadiki, bilish natijalari muqarrar tarzda 
kategoriyalarda qayd etiladi, kategoriyalar shakl-shamoyilini kasb etadi. Ular fan 
tarkibining zaruriy qismi hisoblanadi. Zero fan ob‘ekti faqat kategoriyalar 
yordamida fikrlanishi va tushunilishi mumkin 
Falsafaning vujudga kelishi va rivojlanishi jarayonida falsafiy bilish 
predmetining o‗ziga xosligini va falsafiy tafakkur xususiyatlarini aks ettiruvchi 
kategoriyalar tizimi mavjud. Ularni mazmunan talqin qilish dunyoqarashning 
shakllanish jarayoni bilan uzviy bog‗liq bo‗lib, fan, falsafa va umuman ma‘naviy 
madaniyatning rivojlanishiga qarab o‗zgarib boradi. Falsafiy kategoriyalar tarkibi 
ham kengayadi. Fanning aksariyat kategoriyalari falsafiy maqom kasb etadi. Ilgari 
mavjud bo‗lmagan yangi jarayonlar va hodisalar vujudga kelishi bilan bog‗liq 
ijtimoiy rivojlanish tegishli tarzda falsafiy idrok etiladiki, bu falsafaning 
tushunchalar apparatini yanada boyitadi. Falsafiy tushunchalar va kategoriyalar 
bilan ish ko‗rish mahoratini o‗zlashtirish talabaning falsafiy madaniyatini, 
umuman fikrlash madaniyatini shakllantirishning muhim shartlaridan biri 
hisoblanadi.
Falsafiy kategoriyalar
– 
borliqning umumiy, muhim tomonlari, xossalari, 
aloqalari va munosabatlari haqida fikrlash uchun qo„llaniladigan o„ta keng 
tushunchalar majmuidir. Falsafiy kategoriyalar tizimida shartli ravishda to„rtta 
muhim guruhni farqlash mumkin.

---

464 
1. Borliq kategoriyalari falsafiy kategoriyalarning birinchi va eng muhim 
guruhi bo‗lib, ular har qanday falsafiy muammolarni tahlil qilishda qo‗llaniladigan 
umumiy kategoriyalardir (falsafiy adabiyotlarda bu kategoriyalarni dialektika 
kategoriyalari yoki ontologik kategoriyalar deb nomlash odat tusini olgan).