Нигинахон шермухамедова

YAngi davr (XVII asr).
YAngi davrda fan rivojlanadi. Uning bosh 
vazifasini olimlar tabiat qonunlarini aniqlashda ko‗rdilar. Insonning sinchkov aqli 
tabiat hodisalarining o‗xshash o‗zaro ta‘sirlarida muqarrar tarzda takrorlanuvchi 
barqaror aloqalar mavjudligini qadim zamonlardayoq payqagan edi. Bunda muhim, 
takrorlanuvchi xossalar fan va falsafa kategoriyalarida qayd etiladi, ularning 
o‗rtasidagi takrorlanuvchi aloqalar esa tabiat qonunlari sifatida tushuniladi. Fan va 
falsafa qonunlari muhim xossalarida o‗xshash, ikkinchi darajali xossalariga ko‗ra 
esa bir-biridan farq qiladigan tabiiy jarayonlar rang-barang variantlarining ideal 
invarianti

hisoblanadi. YAngi davr faylasuflarining asosiy e‘tibori ilmiy bilish 
metodologiyasi muammolariga qaratiladi. Bunda yuzaga keladigan eng katta 
qiyinchilik ziddiyatli birligi anglab etilmagan, empirizm va ratsionalizm dialogi 
esa empirizmning tantanasi bilan tugagan empirik va nazariy bilimning o‗zaro 
nisbati muammosidir.
XVIII asr oxirida nemis klassik falsafasining atoqli namoyandasi Immanuil 
Kant XVII-XVIII asrlar fani va falsafasining g‗oyalari va kategoriyalarini tizimga 
solishga ahd qiladi. SHu maqsadda u kategoriyalarning uch guruhi: 
hissiyot, idrok 
va aql
kategoriyalarini farqlaydi. Kant barcha kategoriyalar aprior (tajribada 
ko‗rilmagan) xususiyatga ega ekanligini qayd etadi. Bilish kategoriyalarini Kant 
tajribaga yo‗l ochadigan dastlabki konstruktiv sxemalar sifatida talqin qiladi. 
Kategoriyalar bilayotgan inson hissiy taassurotlar xaosi ustiga «tashlaydigan» va 
har xil taassurotlarni tasniflash, ta‘riflash va o‗zaro bog‗lashni amalga oshiradigan 
tushunchalar «to‗ri»ga o‗xshatiladi. 
Hissiyot kategoriyalari tarkibiga 
Kant makon 
va vaqt tushunchalarini kiritadi. Ular bizning o‗z sezgi organlarimiz ko‗rsatgan 
narsalarni umumlashtirish va anglab etish qobiliyatimizni tavsiflaydi. Idrok 
kategoriyalari tarkibiga Kant kategoriyalarning to‗rt turkumi: 
miqdor, sifat, nisbat 
va modallik
ni kiritadi. U inson idrokining aprior shakllari ob‘ektiv va umumiy 
mazmunga ega bo‗ladi, buning natijasida tajriba umumiy va zaruriy ahamiyat kasb 
etadi, deb qayd etadi. Aql kategoriyalarini Kant g‗oyalar deb nomlaydi. Kant 
fikriga ko‗ra, g‗oya mumkin bo‗lgan tajriba chegarasidan chetga chiquvchi 
tushunchadir. G‗oyalar bizning amaliy va bilish faoliyatimizni tartibga keltiruvchi 
va tizimga soluvchi sxemalarga aylanadi. Ular inson faoliyatini takomillashtirishga 
qaratilgan tartibga solish funksiyasini bajaradi. Sxema – bu bilish metodi va 
yo‗nalishi: u predmetni tushuntirmaydi, balki biz aqlga tayangan holda butun 
olamning xossalari va aloqalarini qanday aniqlashimiz lozimligini ko‗rsatadi. 
Tartibga soluvchi g‗oyalar sifatida Kant inson (jon) g‗oyasi, erkin iroda g‗oyasi va 
«
narsa o„zida
» g‗oyasini qayd etadi. Xudo g‗oyasiga kelsak, Kant bu g‗oya 
predmetini shak-shubhasiz qabul qilish (u o‗z holicha mavjudligini taxmin qilish) 
uchun hech qanday asosga ega emasligimizni ta‘kidlaydi. Bu g‗oya faqat bizga aql 
dunyodagi barcha aloqalarga oliy aql niyatining mahsuli sifatida qarashni amr 

Инвариант – мазмунини айрим ҳодисалар туркуми барча муайян кўринишлари асосий белгиларининг 
нисбатан барқарор мажмуи ташкил этадиган тушунчани ифодаловчи тил бирлиги 

---

456 
etishini ko‗rsatadi. Boshqacha aytganda, aql bizga, Xudo borligi yoki yo‗qligidan 
qat‘iy nazar, Xudo amalda mavjud, deb taxmin qilishni buyuradi. Ammo biz 
Xudoning borligini aniq bila olmaymiz, chunki Xudo g‗oyasi tajribada o‗z 
tasdig‗ini topmaydi. Xudo g‗oyasi nazariy aqlni emas, balki amaliy aqlni tartibga 
solish vositasi (regulyatori) sifatidagina ma‘no kasb etadi: agar tabiatshunos bu 
g‗oyaga nafaqat regulyativ darajada, balki intuitiv darajada ham amal qilsa (ya‘ni 
Xudo borligiga dalil-isbotsiz ham ishonchi komil bo‗lsa), bu yalqov aql sanaladi va 
u ilm bilan shug‗ullanmagani ma‘qulroqdir. Kant aql g‗oyalarini notanqidiy idrok 
etishdan saqlanishga chaqirgani bejiz emas: uning fikricha, aql g‗oyalari nafaqat 
konstruktiv, balki destruktiv rol o‗ynashi ham mumkin. Aql tajribada sinalgan 
bilim chegarasidan chetga chiqqan va faqat tajribada hech qachon ko‗rilmaydigan 
sof tushunchalar bilan ish ko‗rgan har bir holda shunday bo‗ladi. Haqiqiyligi yoki 
soxtaligini biron-bir tajribada aniqlash mumkin bo‗lmagan fikrlar ham mavjud. 
YUqorida ko‗rsatilgan sabablarga ko‗ra fan hisoblanmaydigan metafizika (Kant 
bo‗yicha - falsafa) tushunchalari ana shunday xususiyatga ega. Kant inson doim 
tajribada ko‗rilgan bilim chegarasidan chetga chiqish va tabiiy fanlarning 
imkoniyatlari cheklangan bilimlarini butun dunyoga nisbatan tatbiq etishga harakat 
qilishini ta‘kidlaydi. Tajriba chegarasidan chetga chiqish biz, masalan, dunyo 
vaqtda va makonda cheklangan – dunyo vaqtda va makonda cheksizdir, dunyoda 
hamma narsa maqsadga muvofiqdir – tabiatda maqsadga muvofiqlik mavjud emas, 
Xudo bor – Xudo yo‗q kabi qarama-qarshi fikrlarning ikkalasi ham haqqoniy 
ekanligini isbotlashimiz mumkin bo‗lgan aqlning yanglishishlariga olib keladi.
Barcha kategoriyalarni Kant ongimizning bilish ob‘ektiga emas, balki 
sub‘ektiga tegishli bo‗lgan aprior elementlari deb e‘lon qiladi. Aprior elementlar 
deganda tug‗ma emas, balki individning rivojlanish jarayonida o‗zlashtirilgan 
elementlar tushuniladi.
Kant mulohazalarining mantig‗ini tushunish uchun bola nutq qobiliyatining 
rivojlanishini kuzatamiz. Bunda biz bola so‗zlarni ularning umumiy qabul qilingan 
ma‘nosida emas, balki mazmunini o‗zi o‗zlashtirgan so‗zlar bilan o‗xshashlik 
bo‗yicha qo‗llashini albatta payqaymiz. «Oyi, mening umurtqam qaerda?», deb 
so‗raydi sizdan kichkintoy o‗g‗lingiz. – «Mana u», deb uning umurtqasini 
ko‗rsatasiz. «Yo‗q, - deb u bosh chayqaydi, va mening umurtqam mana bu erda», 
deb qo‗li bilan o‗z qulog‗ini ko‗rsatadi. Bu misol bola tug‗ilgan paytdan boshlab 
tayyor nutq shakllarini o‗zlashtirishini tasdiqlaydi. Bolaning shaxsiy hayot tajribasi 
yangi so‗zlarni o‗zlashtirish izidan quvib etolmagani bois, u mazkur so‗zlarga 
o‗zining tor tajribasidan olingan ma‘lum ma‘noni yuklaydi. Avvaliga so‗z shakli, 
so‗ngra uning tajribadan olinadigan ma‘nosi, avval so‗zlar, so‗ngra – tushuncha, 
so‗zlar esa odamlar o‗tgan avlodlari madaniyatining yutuqlaridan olinadi