Нигинахон шермухамедова

 
 

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
KATEGORIYALARNING TASNIFI 
 
Falsafa tarixida kategoriyalarga munosabatning xilma-xilligi.
SHarq 
an‘anasida ham, qadimgi YUnonistonda ham kategoriyalarning juftli xususiyati va 
ularning ziddiyatli munosabatlarini hal qilishga ehtiyoj bo‗lgan.
Kategoriyalarini tizimga solish va formal-mantiqiy fikrlashning umumiy 
qonunlarini ishlab chiqishga ilk urinish Aristotel ijodi bilan bog‗liq. Falsafa 
tarixida Aristotel antik falsafani tizimga soluvchisi sifatida namoyon bo‗ladi. 
Uning «Organon» asari ishonchli, haqiqiy bilim olish vositasi sifatida qaralgan. 
(«Organon» - lot. orqanum - qurol, asbob, Aristotel mantiqiy asarlarining umumiy 
nomi.) Bu asarda Aristotel, xususan, formal-mantiqiy qonunni ta‘riflagan bo‗lib, 
unga muvofiq haqqoniy fikrlash ziddiyatsiz fikrlash demakdir deb ta‘kidlaydi. 
Ammo «Metafizika» asarida (lot. metaphisica – butun borliqning ilk asoslari 
haqidagi ta‘limot) Aristotel olamning umumiy asoslariga tavsif berishga harakat 
qiladi va falsafiy kategoriyalar materiya, shakl, sabab, zaruriyat va boshqalar 
haqida so‗z yuritadi. Mazkur kategoriyalarga Aristotel ularning ichki qarama-
qarshiliklarini tushunishni nazarda tutuvchi ontologik ma‘no yuklaydi. Bundan 
fikrdagi ziddiyat u yanglish ekanligining bosh belgisi, borliqning ziddiyatliligi 
haqidagi ta‘limot esa – u haqqoniy ekanligining bosh belgisi, degan xulosa kelib 
chiqadi. Biroq borliq ziddiyatlari haqidagi fikr qanday qilib ziddiyatlardan xoli 
bo‗lishi mumkin? Hamonki u borliqning ziddiyatliligiga ishora qilmas ekan, u 
qanday qilib haqqoniy bo‗lishi mumkin? SHu tariqa falsafiy kategoriyalar va 
formal mantiq kategoriyalari o‗rtasida farq yuzaga keladi. Keyinchalik bu farq 
formal va dialektik mantiq o‗rtasidagi ziddiyatga aylanadi. Formal mantiq biz 
qanday fikrlashimiz lozimligini ko‗rsatib, normativ funksiyani bajarish uchun 

---

455 
mo‗ljallangan fikrlash qonunlari bilan cheklanadi. Dialektik mantiq ham fikrlash 
va bilish metodlariga qo‗yiladigan talablari bajarilishi lozimligini ko‗rsatadi, biroq 
ayni vaqtda u dialektik mantiq qonunlari nafaqat bizning tafakkurimizda, balki 
narsalarning o‗z tabiatida ham amal qiladi, degan fikrga asoslanadi.