Нигинахон шермухамедова

: 
«apriori» - so‗zma-so‗z tarjimada «avvalgidan» deganidir.
Kant mulohazalari zamirida bola tug‗ilgan paytdan boshlab shakllangan til, 
nutq, fikrlash mantig‗i va madaniyatga duch keladi, degan fikr yotadi. Til, tayyor 
mantiqiy shakllar taassurotlar xaosini ma‘lum darajada tartibga solish, borliq 
manzarasiga oqilona tus berish uchun imkoniyat yaratadi. Kant fikriga ko‗ra, til 
hissiy taassurotlar tajribasidan oldin keladi, ilmiy va odatdagi bilishning zaruriy 
omili hisoblanadi. Mushohada yuritish va idrok etish shakllarining apriorligi 

---

457 
g‗oyasi Kantga hissiy va oqilona bilishning birligini ko‗rsatish imkonini beradi: 
«sezgilar yordamida biz narsalarni bilamiz va faqat bilishgina bizga mushohada 
yuritish imkonini beradi; narsalarni biz aql bilan idrok etamiz va idrok etish 
natijasida tushunchalar yuzaga keladi»
1
. Aql mulohazalarining dalil-isboti «faqat 
shunga asoslanadiki, ular har qanday tajribaning intellektual shaklini tashkil etadi 
va shu sababli ularning qo‗llanilishi doim tajribada ko‗rsatilishi mumkin»
2
. 
Umuman olganda, tajribada tasdiqlanmagan har qanday tushuncha uydirmadan 
boshqa narsa emas.
Kant taklif qilgan falsafiy kategoriyalar tasnifi borliq va bilish 
kategoriyalarinigina o‗z ichiga olmaydi. Kant falsafasining tarkibiy qismini «Sof 
aqlning tanqidi» - «Amaliy aql tanqidi» va «Mulohaza yuritish qobiliyatining 
tanqidi» asarlari ham tashkil etadi. Bu asarlarda mutafakkir insonning ma‘naviy 
qobiliyatlarini axloq va estetika kategoriyalarida tavsiflaydi. SHunday qilib, Kant 
shunday bir o‗ziga xos tizimni yaratadiki, u Evropa falsafiy tafakkuriga, ayniqsa 
nemis falsafasiga juda kuchli ta‘sir ko‗rsatdi.
Fixte.
Kant g‗oyalari nemis idealizmining taniqli namoyandalari – Fixte, 
Gegel, SHelling asarlarida tanqidiy yondashuv bilan qayta ishlandi va 
rivojlantirildi. 
I.Fixte falsafaga axloqiy qonun oliy tamoyili sanalgan mustaqil 
ontologik asos sifatidagi faoliyat kategoriyasini kiritdi.
SHu sababli Fixte bilishni 
ham sub‘ekt, ya‘ni «Men» (uning terminologiyasida) faoliyatining mahsuli sifatida 
tushunadi. Bilish ob‘ekti («Men emas»)ga kelsak, u inson «Meni»ning mahsuli 
sanalsa-da, lekin amalda mavjud bo‗lgan narsa emas. SHu o‗rinda, inson 
dunyoning yaratuvchisi ekan-da, degan tabiiy bir savol tug‗iladi. Fixte o‗z nuqtai 
nazarini shunday tushuntiradi: «Men emas», ya‘ni tabiat «narsa o‗zida», ya‘ni 
ob‘ektiv borliqdir, lekin bizning «narsa o‗zida» haqidagi bilimimiz o‗z 
taassurotlarimizni anglab etishimizdan boshqa narsa bo‗lmay, ularning manbai 
«narsa o‗zida» emas, balki aql-zakovatimiz harakati, ya‘ni «sof Men»dir. Fixte 
mushohadaga asoslangan bilimning rolini inkor etmagan holda, tabiatni bilishni 
ham, insonning tabiat ustidan hukmronligi doirasini kengaytirishni ham 
ta‘minlaydigan amaliyotni birinchi o‗ringa qo‗yadi. Faoliyat nazariy ish ko‗radigan 
biluvchi «Men» bilan «Men emas» dunyosi o‗rtasidagi bog‗lovchi bo‗g‗in 
hisoblanadi, shu sababli real borliqni faqat amaliy harakatlar yordamida bilish 
mumkin. Amalda inson tabiat predmetlarini o‗z ehtiyojlariga muvofiq o‗zgartiradi 
va shu bois o‗zgartirilgan tabiatda insonning o‗zi aniq aks etadi. 
Fixtening xizmati 
shundaki, u nazariy muomalaga, falsafiy kategoriyalar tizimiga amaliyot 
tushunchasini kiritdi va shu tariqa bilish nazariyasini ham, antropologiya, ya‟ni 
inson haqidagi ta‟limotni ham sezilarli darajada boyitadi.