Нигинахон шермухамедова

Munosabatdosh kategoriyalar biri ikkinchisi bilan uyg‗un bog‗liq 
bo‗lib, bilish jarayonida biri ikkinchisini nazarda tutadi; ularning biri haqida 
tasavvur hosil qilganda boshqasini hisobga olmaslik mumkin emas.
Bunday 
kategoriyalar qatoriga yakkalik va umumiylik; hodisa va mohiyat; shakl va 
mazmun; qism va butun; sabab va oqibat; tasodif va zaruriyat; imkoniyat va 
voqelik kabilar kiradi.
Falsafa kategoriyalari muayyan fanlarning kategoriyalaridan ancha farq 
qiladi. Bu farq shundan iboratki, dialektika kategoriyalari ob‘ektiv dunyo 
hodisalari turkumlarining muhim xossalari va aloqalarinigina emas, balki barcha 
moddiy jarayonlarga xos bo‗lgan eng umumiy xossalar va aloqalarni aks ettiradi. 
SHunday qilib, 
dialektika kategoriyalari ob‘ektiv dunyoni ideal aks 
ettirishning o‗ta keng shakllari bo‗lib, ular voqelikni bilish va ma‘naviy-
amaliy o‗zgartirishning asosiy tamoyillari bo‗lib xizmat qiladi.

---

465 
Atributlar 
va 
kategoriyalar. 
Atributlarni 
atributlar 
haqidagi 
tushunchalardan farqlash lozim. Atributlar ob‘ektiv borliqda bizning ongimizdan 
qat‘iy nazar mavjud. Atributlar haqidagi tushunchalar esa – bu bizning ongimizda 
mavjud bo‗lgan ular haqidagi bilimlardir
.
Atributlar haqidagi tushunchalar ontologik kategoriyalar deb ataladi.
Muammo shundan iboratki, atribut ham, uni aks ettiruvchi tushuncha (kategoriya) 
ham tilda ayni bir so‗z bilan ifodalanadi. Masalan, sifat va miqdor atributlar 
sifatida moddiy ob‘ektlarga xos. SHu bilan bir vaqtda sifat va miqdor – bu bizning 
ongimizda 
mavjud 
bo‗lgan tushunchalardir. So‗zlarning bunday «ikki 
yoqlamaligi» umuman olganda inson tiliga xos va u bilan doimo hisoblashish 
kerak. Aytaylik, «stol» deganda real stolni ham, stol haqidagi tushunchani ham 
nazarda tutish mumkin. Xuddi shuningdek «sifat» deganda atribut ham, uni aks 
ettiruvchi kategoriya ham tushunilishi mumkin. 
Falsafa tarixida ontologik kategoriyalar tizimining turli variantlari taklif 
qilingan. Dastlabki tizimlardan birini Aristotel yaratgan. Uning asarlarida 
kategoriyalar borliqning asosiy «jinslari» sifatida va shu bilan bir vaqtda 
ob‘ektlarni o‗rganishda ilgari suriladigan har xil nuqtai nazarlar sifatida amal 
qiladi. Aristotel jami o‗nta kategoriyani sanaydi: 1) mohiyat, 2) miqdor, 3) sifat, 4) 
munosabat, 5) joy, 6) vaqt, 7) holat, 8) egalik, 9) harakat, 10) azob-uqubat. Bunda, 
albatta, kategoriyalarning mazkur ro‗yxati nimaga asoslanib tuzilgani va ular 
o‗rtasida qanday aloqa mavjudligi aniq emas.
Kant talqinida kategoriyalar fikr shakllari bo„lib, ularning vositasida biz 
tajribada olingan ma‟lumotlarni tartibga solamiz; shu bilan bir vaqtda 
kategoriyalar «umuman predmet haqida tushuncha» bo„lib, ularning aqlimizda 
mavjudligi har qanday konkret predmet haqida fikrlash imkonini beradi.
Kategoriyalar aprior va o‗zgarmasdir. Kant ularni to‗rt tipga ajratib tizimga soladi
1
.