Нигинахон шермухамедова

U 
borliq muammosini tahlil qilar ekan, unda uch mohiyatni ajratadi: birinchi – 
harakatlantiruvchi harakatsizlik, ikkinchi – o„z-o„zidan harakatlanuvchi 
harakatsizlik, uchinchi – harakatlanishi lozim bo„lgan harakatsizlik
. Xullas, har 
qanday o‗zgarish beqarorlik va nomuayyanlikka sabab bo‗ladi. Umuman olganda, 
barcha moddiy jarayonlar zamirida muayyan turtki, to‗lqin yotadi. U 
barqarorlikning beqarorlikka va beqarorlikning barqarorlikka o‗tish jarayonini 
o‗zida ifodalaydi, bu dunyoning, shu jumladan tarix va madaniyatning o‗z-o‗zini 
rivojlantirish va harakatlanish manbai hisoblanadi.
Dunyoning birinchi asosiga nisbatan fizik tadqiqotlarning barchasi materiya 
tuzilishining pirovard chegarasi – axborot-to‗lqinli impulsga keladi. Sikl 
ko‗rinishiga ega bo‗lgan bu impuls amalda barqarorlik va beqarorlikning birligi 
hisoblanadi. Ammo impulslar doim yangi sharoitlarda paydo bo‗lgani bois, 
ularning natijasi ham doimo yangi bo‗ladi. Ontologik asosi bir xil bo‗lgan narsalar 
va hodisalarning rang-barangligini shu bilan izohlash mumkin. Madaniy darajada 
inson ehtiyojlari madaniyat qonunlari bilan belgilanadi, biologik ehtiyojlarni esa 

---

413 
atrof muhit belgilaydi. Natijada hozirgi davrning ikki muammosi – madaniy 
qadriyatlar va atrof muhitni asrash paydo bo‗lgan.
Bu jarayonlar mexanizmi madaniyat tarixi zamirida yotadi. Ayni shu 
jarayonlarga diniy madaniyatda ham duch kelish mumkin. Jahon dinlarida 
yorug‗lik (ya‘ni to‗lqin) borliqning birinchi asosi hisoblanadi. Dastlabki impuls, 
sikl g‗oyasi falsafada materiya va madaniyatning real birinchi asoslaridan biri 
sifatida qaralgan (masalan, materiyada – apeyron, monada va h.k., madaniyatda – 
ma‘naviyat, insonni ardoqlash va h.k.). Bu madaniyat asoslari axborot 
(ma‘naviyat) maydonining global siklini izlash darajasida yotishini ko‗rsatadi. 
Madaniyatning birinchi asosini moddiy ob‘ektlarda izlasak, shakllanish jarayonida 
ular g‗oyib bo‗ladi. Bu qiyinchiliklar yagona axborot makonini kiritish yo‗li bilan 
bartaraf etiladi. Mazkur makonda barqarorlik-beqarorlik sikli bilan qamrab 
olinadigan barcha qadriyatlar mavjud bo‗ladiki, bu madaniyatlarning vorisiyligini 
va madaniy qadriyatlarni jamg‗arish imkoniyatini izohlaydi.
Informatsion-to‗lqinli siklga barqarorlik musbat ifoda, beqarorlik esa – 
salbiy ifoda beradi. Umuman olganda jahon madaniyatining yuksalishlari va 
inqirozlari, ya‘ni uning tarixiy sikllari ayni shu omillar bilan belgilanadi. 
Binobarin, ob‘ektiv borliqning birinchi asosini biz oddiy «kvant-energiya» fizik 
kattaligida emas, balki informatsion-to‗lqinli impulsda ko‗ramiz. Bu impuls 
informatsion va fizik asosni o‗zida mujassamlashtiradi va borliqning birinchi 
asosida moddiylik va ideallik xossalarini bir butunga – madaniyatni tarkibiy qism 
sifatida o‗z ichiga oluvchi ob‘ektiv voqelikka birlashtiradi. 
Kompyuter axborot tizimlarida axborot ishchi jism va ularning o‗z faoliyat 
usuli hisoblanadi, bunda u ichki qiziqish va kuzatish ob‘ektini, ya‘ni madaniyat 
ob‘ektini o‗zida ifodalamaydi. Tafakkurning sun‘iy intellektdan prinsipial farqi 
shunda namoyon bo‗ladi, zero tafakkur uchun axborot ham bilish maqsadi, ham 
uning natijasi hisoblanadi. Bugungi kunda sun‘iy tizimlarning barchasi mexanik 
energiyada ishlaydi va entropiya qonuniga bo‗ysunadi. Fikrlovchi ong 
o‗zgartirilgan axborot hisoblanuvchi asabiy-ruhiy energiyada ishlaydi va 
antropiyaga qarshi noyob xossa, ya‘ni axborotga ishlov berishning ma‘naviy 
vositasi sanalgan ijodga ega bo‗ladi. Uning mahsuli real dunyoning informatsion 
(ideal) modeli, insoniyat madaniyati yutuqlaridir.
Axborot – materiyaning joni, uning faol tomoni. Unda keyinchalik hayot va 
madaniyat qadriyatlarida o„z ifodasini topuvchi impuls-qonunlar, sikllarning 
pishib etilishi va namoyon bo„lishi yuz beradi
. Aks ettiruvchi sub‘ektning 
o‗limidan so‗ng dunyoni zulmat qoplamaydi: materiyada axborotni aks ettirish, 
jamlash va jamg‗arish jarayonlari yuz beradi. Materiya ortida uning atributi va 
harakatlantiruvchi kuchi sifatida axborot turadi. Ayni paytda u faol asos – 
beqarorlik sifatida namoyon bo‗ladi va passiv asos – barqarorlik bilan to‗qnashadi. 
Bu jarayon inson ongida madaniy-tarixiy makon va vaqt sifatida aks etadi. Inson 
ongi kontinuumni idrok etishi mumkin emas, binobarin, uni faoliyat, ijod va 
madaniyatda oldinma-ketin keluvchi sikllar tarzidagi uzluklilik va uzluksizlikning 
birligi sifatida tushunadi.
Faoliyat ilmiy tamoyillarga asoslanadi, lekin ularning o‗zi bilangina 
belgilanmaydi. Tabiiy qonunlarning analoglari hisoblanmaydigan mantiq qonunlari 

---

414 
ular bilan axborot atributi vositasida bog‗lanadi. Ong va uning qonunlari 
dunyoning informatsion manzarasining o‗zgacha borlig‗i hisoblanadi. Ong beqaror 
dunyoni ijtimoiy-madaniy va ilmiy kategoriyalarda barqarorlashtirishga harakat 
qiladi. 
Albatta, bu qoidalar umumiy ahamiyat kasb etadi. Konkret jarayonlarda ular 
boshqa, ozroq darajada umumiy kategoriyalarda aktuallashadi. Jonli tabiatga 
tatbiqan ular genetik va tarixiy xotira sifatida amal qiladi, jonsiz materiyada esa 
ob‘ektiv dunyo qoidalarida o‗z ifodasini topadi. Lo‗nda qilib aytganda, ong 
butunlay yangi darajadagi materiyadir. Bizning nazarimizda, ularning odatdagi 
ziddiyati boshi berk ko‗chaga olib kiradi. Bu falsafa va madaniyat tarixining rad 
etilishini emas, balki paradigmalar almashuvinigina anglatadi.
SHunday qilib, barqarorlik va beqarorlik dialektikasi o‗zining turli 
ko‗rinishlarida moddiy dunyoninggina emas, balki ma‘naviy hayotning ham 
funksional asosini tashkil etadi. Bu erda axborot kategoriyalar o‗zaro aloqasining 
mustaqil omili sifatida maydonga chiqadi. U mazkur aloqani mexanistik 
determinizm nuqtai nazaridan tushuntirib bo‗lmaydigan makon va vaqt doirasiga 
soladi.
Falsafa axborot mantig‗iga tayangan holda universal axborotda dunyoning 
universal xossalarini topishi mumkin. Binobarin, mantiq aqlning abstrakt 
tushunchalar bilan ish ko‗rish xususiyati sifatidagina emas, balki axborot 
qonunlarining in‘ikosi sifatida ham amal qilishi lozim. Mantiq qonunlari va 
kategoriyalari, albatta, inson tafakkuri mahsuli hisoblanadi, lekin ular ko‗proq 
darajada universum qonunlarining, shu jumladan uning dunyo mantig‗ini o‗zida 
aks ettiruvchi axborot omilining in‘ikosidir. Bu beqarorlikni uning real asosi – 
tasodif bilan bog‗lashga yordam beradi. Ma‘lumki, tasodif zaruriyatning namoyon 
bo‗lish shakli hisoblanadi, bu esa, o‗z navbatida, ongning axborotga ishlov berish 
jarayoni sifatidagi tabiatini yanada teranroq aniqlash va ong bilan madaniyatning 
nochiziq jarayon sifatidagi tarixiy genezisi haqidagi savolga javob topish 
imkoniyatini beradi.
Barqarorlik va beqarorlik aktual kategoriyalar sifatida lokal masalalarni 
amalda echish imkonini beradi. Beqarorlik barqaror holatda mavjud bo‗lmagan 
yangi imkoniyatlarni yaratadi, lekin ularga to‗liq ro‗yobga chiqish imkoniyatini 
bermaydi. Masalan, hozirgi zamon san‘ati yangi ifoda vositalarini olgan bo‗lsa-da, 
ilgari erishilgan yutuqlarni ijtimoiy-madaniy tajribadan siqib chiqargani yo‗q. Bu 
muammoning barcha jihatlarini atroflicha o‗rganish jarayonida hayot uchun xaos 
tartibdan ko‗ra ko‗proq zarur, degan ajabtovur xulosaga kelish mumkin. Xaos va 
tartibdan farqli o‗laroq, barqaror rivojlanish turg‗unlikni chetlab o‗tish 
imkoniyatini beradi, chunki har qanday barqarorlik holati harakat va rivojlanish 
omili hisoblanadi. Ammo xaos ham faol hodisadir, zero unda asta-sekin barqaror 
strukturalar vujudga keladi, chunki xaos doim ularni o‗z-o‗zini tashkil etish bilan 
bog‗laydi. Bu strukturalarni, aslida esa ijtimoiy-madaniy sikllar almashuvining 
tarixiy shakli sanalgan xaosni boshqarish haqida butun bir fan mavjud.
Beqarorlikning salbiy tomoni inson ongi (fikri)dagina mavjud, chunki 
tabiatda bu axloqiy-ruhiy baholash mumkin bo‗lmagan real jarayondir. Ijtimoiy-
madaniy jarayonlarda voqealar o‗z dolzarbligini yo‗qotgani zahoti beqarorlik ham 

---

415 
o‗zining salbiy ahamiyatini yo‗qotadi: Neron hozirgi zamon odami uchun faqat 
operadagi yovuz odam hisoblanadi. Ijtimoiy ongda Neron va uning davri axloqiy 
va madaniy nuqtai nazardan qoralanmaydi, balki tarixiy jarayonning bir qismi 
sifatidagina idrok etiladi. Siklli jarayonlar siyosatda, iqtisodda, madaniyatda, jonli 
tabiatda va boshqa sohalarda yuz beradi. Binobarin, hamma joyda sinergetik 
tamoyillar amal qiladi. Xaosdan tartib tug‗iladi. Xaosning o‗zagini ham tartib 
tashkil etadi.