Нигинахон шермухамедова

XX asrda borliqqa munosabat
. 
XX asr borliqni tushunishni tarixiylik, 
insonning mavjudligi, qadriyatlar va til bilan bog„lab, uning talqinini kengaytirdi. 
Neopozitivizm falsafiy yo‗nalishi esa, avvalgi ontologiya falsafaning emas, balki 
ayrim fanlarning predmeti deb hisoblab, falsafadagi borliq muammosini soxta 
muammo sifatida talqin qildi.
Borliq mohiyatini tushunib etishda eng yangi qarashning o‗zagini insonning 
ijtimoiy ijodi tashkil etadi. Bunda borliq hayot faoliyati jarayoni sifatida 
tushuniladi. Fan-texnika taraqqiyotining sur‘atlari tobora jadallashib borayotgan 
hozirgi sharoitda mazkur dunyoqarash ko‗pincha texnokratik dunyoqarash deb 
ataladi.

---

25 
XX asrda Borliq– dunyo miqyosidagi tartibsizlik, absurd va intiho asri - 
bunyod etgan yangi postmodernistik shaklini e‘lon qilgan postmodern instinkt, 
boshboshdoqlik, va yurish-turishlarning rang-barangligi, spontanlik hamda 
tartibsizlik tomon yuz tutgan. San‘at va borliq orasidagi masofa tobora qisqarib, 
mutlaqo yo‗qolish darajasiga yaqinlashgan. Ko‗chadagi narsalar badiiy asarlar 
ahamiyatini kasb etgan. Postmodern hayotdagi haqiqiy qarama-qarshiliklardan 
kelib chiqishga harakat qilib, borliqdan «nusxa» ko‗chirgan va «o‗z tartibi»ni taklif 
qilgan. Odatdagi narsalarning oddiy aloqalarini neytrallashtirib, ularni obrazli-
badiiy dunyoqarash maqomiga da‘vogar bo‗lgan yangi ma‘nolar tizimiga kiritishga 
intilish ijodning mohiyatiga aylangan.
Noklassik borliq. 
Noklassik falsafa dunyoning aqlga muvofiqligi, 
shuningdek inson ongining mustaqilligiga shubha bildirdi. Pozitivistlar umuman 
ontologiyani 
yaratishdan 
bosh 
tortdilar. 
Irratsionalizm, 
marksizm 
va 
ekzistensializmda ontologik konsepsiyalar hayot, jamiyat va inson tushunchalarini 
rivojlantirildi, ular borliqning noyob va o‗ziga xos usullari sifatida tavsiflandi.
Borliq va hayot: borliqning irratsionalistik konsepsiyasi.
 
Falsafiy 
irratsionalizm asoschisi A.SHopengauer olamning aqlga muvofiqligi haqidagi 
tezisga shubha ko‗zi bilan qaraydi. Uning fikricha, borliqning o‗zi emas, balki 
bizning u haqdagi tasavvurimiz aqlga muvofiqdir, zero tasavvur – bu inson 
aqlining mahsulidir. Ammo tasavvur – bu hodisa, mohiyat darajasida esa dunyoni 
aqliy idrok etish mumkin emas. SHopengauer o‗zining «Dunyo intilish va tasavvur 
sifatida» deb nomlangan bosh falsafiy asarida dunyoning borlig‗ini ikki tarkibiy 
qismga – «yashashga intilish sifatidagi dunyo» va «inson tasavvuri sifatidagi 
dunyo»ga ajratadi. Uning fikricha, yashashga intilish haqiqiy borliqdir. YAshashga 
intilish ko‗r-ko‗rona va nooqilonadir, zero uning asosiy niyati – o‗z-o‗zini 
asrashdir. O‗z-o‗zini asrash instinkti – butun tiriklikning tabiiy xossasidir. Ammo 
SHopengauer romantiklarga ergashib, yashashga intilish dunyoning barcha 
narsalariga va umuman dunyoning o‗ziga xosdir, deb hisoblaydi. Dunyo haqidagi 
bunday mifopoetik tasavvur hayotda yana ta‘riflar va tushunchalar tilida ifodalab 
bo‗lmaydigan o‗ziga xos tabiiy stixiyani ko‗rish imkoniyatini beradi.
Fan dunyoni umumiy qonunlar va nazariyalar yordamida anglab etishga 
harakat qiladi. Ammo hayot har doim betakror bo‗lib, uni ta‘riflar yordamida 
ifodalash mumkin emas. Uning hayot faoliyati mahsullaridagi moddiy 
ifodalarinigina o‗rganish mumkin. Bu eng avvalo ijodga tegishli, kreativ 
faoliyatning barcha turlaridan intilishga eng yaqini esa musiqadir (intilishning 
birinchi moddiy ifodasi). So‗zlar va obrazlar hayotga intilishning izlarini ma‘lum 
darajada ko‗zdan yashiradi.