Нигинахон шермухамедова

Nemis klassik falsafasi
«substansiya» (dunyoni tushunish zamirida 
yotuvchi, nisbatan barqaror va mustaqil holda mavjud mohiyat), «mutlaq 
«Men»ning erkin, sof faoliyati» (Fixte), «ob‘ektiv rivojlanuvchi g‗oya» (Gegel) 

---

24 
kabi falsafiy kategoriyalarni qayd etib, borliq muammolari talqiniga yanada 
teranroq mazmun baxsh etdi. 
Jumladan 
Gegel
ning «Ruh fenomenologiyasi» asari falsafiy tizimga o‗ziga 
xos debochadir. Bu asarda Gegel inson ongi turli darajalari rivojlanishining izchil 
qatorini tahlil qiladi. 
Gegel tizimining birinchi va muhim qismi – «Mantiq» «Ruh 
fenomenologiyasi»ning yakuni va xulosasidir. Bu sub‘ekt va ob‘ektga qadar 
mavjud bo‗lgan «sof fikr» sohasidir. Mantiqda uning o‗zi va mantiq shakllaridan 
tashqari hech qanday empirik mazmun mavjud emas. Mantiq tarix va tabiatdan 
oldin paydo bo‗lgan. Mantiq ularni yaratgan.
Mantiq uch qismga: borliq, mohiyat va tushuncha haqidagi ta‘limotga 
bo‗linadi. Borliq va mohiyat tushuncha o‗zini to‗liq namoyon etgunga qadar 
«ko‗tariladigan» pillapoyalar sifatida qaraladi. «Mantiq»da mutlaq g‗oyaning 
rivojlanishi mavhum mantiqiy kategoriyalar ko‗rinishida yuz beradi. Uning 
tayanch nuqtasi – borliq haqidagi sof mavhum fikr. Dastlab mazmunsiz bo‗lgan bu 
«sof borliq» tushunchasi «nimadir» orqali o‗z mazmunini kasb etishga harakat 
qiladi. Bu «nimadir», o‗z navbatida, «muayyan borliq»dir. Gegel fikriga ko‗ra, 
mutlaq g‗oyaning vujudga kelish jarayoni ayni shu tariqa boshlanadi. «Muayyan 
borliq» keyingi bosqichda «qandaydir muayyan borliq» sifatida amal qiladi yoki 
sifat kasb etadi. Sifat kategoriyasi miqdor kategoriyasi bilan birga rivojlanadi. 
Sifatli miqdor yoki miqdoriy sifat esa o‗lchov hisoblanadi. Borliq haqidagi 
ta‘limotda Gegel dialektika qonunlaridan biri: miqdordan sifatga va sifatdan 
miqdorga o‗tish, rivojlanish jarayonlari sakrash tarzida yuz berishini asoslashga 
harakat qiladi.
Hodisa sifatida tushuniladigan borliqdan Gegel yanada teranroq, ichki 
qonuniyatlarga – mohiyatga o‗tadi. Bu qismda Gegel qarama-qarshiliklarning bir-
biriga o‗tishi, ularning birligi, ayniyat va kurash to‗g‗risidagi qonunni tahlil qiladi. 
Gegel fikriga ko‗ra, ziddiyat – bu qarama-qarshiliklarning o‗zaro nisbatidir. Ular 
bir-birisiz mavjud bo‗lmaydi, lekin turli yo‗ldan rivojlanadi va bu ular o‗rtasidagi 
munosabatlarning keskinlashuviga sabab bo‗ladi. Ziddiyatni echish yoki unga chek 
qo‗yish talab etiladi. Gegel ziddiyatni asos va oqibatning, shakl va mazmunning, 
hodisa va mohiyatning, imkoniyat va voqelikning, tasodif va zaruriyatning o‗zaro 
nisbatida ko‗radi. Ziddiyat haqidagi ta‘limotni rivojlantirar ekan, Gegel ichdan 
zarur bo‗lgan, har qanday o‗zgarish va rivojlanishning manbai sanalgan «o‗z-
o‗zidan harakat» haqida xulosa chiqaradi.