2.
Kichik tezliklarda
(v
c):
eR
E t
«
F.i
a p ^ r[R [R ..'|!
(8,11)
I in yerdagi birinchi ifoda sekin va harakatlanuvchi zaryadning maydoni
I>iInn mos tushadi. Ikkinchi ifodaning m a ’nosi nurlanish masalasini
n'iganishda ochiladi.
8.3 Ixtiyoriy harakatdagi zaryadlarning
yetarlicha uzoq masofalardagi m aydoni
K uzatish nuqtasi yetarlicha uzoq masofalarda deb, ixtiyoriy hara
katdagi zaryadlardan tashkil topgan sistemaning elektromagnit may
donini aniqlaymiz. K oordinata boshini zaryadlar egallagan sohaga joy-
lashtirarniz.
Zaryadlar sistemasining chiziqli o‘lchamlari
L
kuzatish
iniqfasigacha (P) bodgan masofa
r
dan ju d a kichik b o ‘lsin. Bu holda
koordinata boshidan
dV'
hajm elementiga o'tkazilgan radius-vektorning
moduli
r'
ning eng katta qiym ati
L
tartibida bo'lganligi uchun u ham
i
dan ju d a kichik bo'ladi (8.2-rasin). Bunga asosan kuzatish nuqtasi
yetarlicha uzoqda joylashgan deganda
r
<
L
« ?•
(8.45)
shart o'rinli bo'lishini ko'zda tutish kerak.
Shu bilan birga bu shart zaryadlar
fazoning cheklangan sohasini egalla-
gan deb olish kerakligini bildiradi.
Shart (8.45) bajarilgan deb (8.16)
bilan aniqlangan kechikuvchi skalyar
potensial
p (r, t
) ni
r '/r
ning darajalari
bo'yicha qatorga yoyamiz va hozircha
1/r ga proporsional bo'lgan hadlar
8.2-rasm:
bilan c.heklanarniz. Y a ’ni.
t
' 77 ~ -
(8-46)
| r —
r '
I
r
deb olamiz. B u yaqinlashishda (8.16) quyidagi ko'rinishga o:tadi:
tp(r, t.)
= -
J
p
(r\
t -
^
d V '.
(8.47)
B u yerda zaryad zichligidan olingan integral to'liq zaryadga teng
b o ‘lmaydi. Kechikish vaqti turli
d V
hajm elementlari uchun turlicha,
demak, integrallashda turli vaqtlarga tegishli b o ig a n zaryadlarning
yig‘indisi olinadi. Bu kattalik to ‘liq zaryadga teng b o ‘lmaydi.
E ndi kechikish vaqtini
r '/r
ning darajalari b o ‘yicha qatorga yoya-
miz:
^
qrk
пгь ^ лгъ
T z z t
---- b — = r 0 + -- .
(8.48)
с
cr
cr
B undan kechikish vaqti ikki qismga ajralgani ko‘rinib turibdi. Birin-
chisi,
r/c
zaryadlar sistemasining ham m a nuqtalari uchun bir xil bo‘l-
ganligi uchun urnumiy kechikish vaqti deb ataymiz. Ikkinchisi.
r'r/c r
turli nuqtalar uchun turlicha bo‘lib, xususiy kechikish vaqti deb ataladi.
Xususiy kechikish vaqtining um um iy kechikish vaqtiga nisbati
r '/r
tartibida boig anlig i uchun (8.47) dagi zaryad zichligini xususiy kechi
kish vaqtning darajalari b o ‘yicha qatorga yoyamiz:
(
/
rr'\\
. .
.
dp
( r T n )
r ' r
p [ r , T 0 +
---
=
p (r
,
t
0)
+ ---— -------- f • • •.
(8.49)
V
с /
ото
cr
Bunday qator m a’noga ega bo iishi uchun, u yaqinlashuvchi bo ‘lishi
kerak. Yaqinlashuvchi bo'lishi uchun
n
+ 1 - hadning n - hadga nisbati
birdan ju d a kichik bo'lishi kerak. Shu nisbatni baholaymiz:
d p { r ',r 0) r ' r
p L
8? ,
" ~
= £ = - « 1.
(8.50)
p{r,TQ)
p
Тс.
c
Bu yerda
T
zaryad zichligining o‘zgarishini aniqlovchi xarakterli vaqt,
v
=
L / T
zaryadlar harakatini ifodalovchi qandaydir tezlik. (8.50) ga
166
asosan (8.49) qator yaqinlashuvchi bo'lishi uchun
v
с
bo'lislu krml
hgi kelib chiqadi. Shunday qilib, agar zaryadlarning harukiil l.c/lic.i
norelyativistik bo'lsa, (8.49) qator m a ’no kasb etadi.
E ndi (8.49) qatorni (8.47) ga qo'yib, skalyar potensial uchun quyi
ilagi ifodani hosil qilamiz:
„ ( г, 4) = 1 ( / р ( Л х о ) ^ ' + / ^
р
>
~
Л
И + - ) -
I in ifodada (8.47) ga nisbatan jidd iy soddalashtirish am alga oshirildi.
Zaryad zichligi sistemaning ham m a nuqtalarida bir xil To vaqt momen-
t ida olinadi.
(8.51) dagi birinchi had ju d a sodda m a ’noga ega. Zaryad zichligi
l>ir vaqtda olinganligi uchun
j
p ( r ', T0)d V '
sistemaning to'liq zaryadiga
teng va u bilan bog'liq bo'lgan had koordinata boshiga turgan, zaryad
miqdori sistemaning to'liq zaryadiga teng bo'lgan. nuqtaviy zaryad ska
lyar potensialini beradi. B u yaqinlashishda vektor potensial nolga teng
bo'lishini ko'rish qiyin emas.
Elektroneytral sistema uchun birinchi had nolga teng bo'ladi. Bu
holda (8.51) dagi ikkinchi had asosiy bo'lib qoladi. B u hadda vaqt
boLvicha hosila bilan integrallash tartib ini o'zgartiramiz:
^ r ' t]
= ; (
^
/
' , ( r ' ' To)r'rfV" ) =
(8-52'
Bu yerda
d (r0)
-
ddQ~~-'
d(T0) =
J
p { r ',T 0) r ' d V
.
(8.53)
d(ro) zaryadlar sistemasining ту vaqt mom entidagi dipol momenti.
Skalyar potensial kabi vektor potensialni ham aniqlash mumkin:
A { r ,t )
= —
f
j { r ' , T 0)d V '
=
(8.54)
cr
J
cr
Skalyar va vektor potensial sistemaning dipol momenti orqali aniq-
langanligi uchun bu yaqinlashish dipol yaqinlashishi deb ataladi.
167
Dipol yaqinlashishda (8.52) va (8.54) ifodalar bilan aniqlangan po
tensiallar yordamida magnit va elektr maydon kuchlanganliklarini aniq-
laymiz:
Do'stlaringiz bilan baham: |