Navoiy texnika-iqtisodiyot kasb-hunar kolleji

Nazotar savollari:
1. Jadid so’zining ma’nosi qanday?

2. Jadidchilik harakati qachon paydo bo’lgan va ularning maqsadi nima?

3. Jadidchilik harakati namoyandalaridag kimlarni bilasiz?

4. Mahmudxo’ja Behbudiy kim edi?

5. Jadidchilar Turkistonda qanday ishlarni amalgam oshirishgan?
9-mavzu: Temuriylar davri ma’naviyati
Reja:
1.

10-mavzu: Ta’lim-tarbiya – inson ma’naviyatini shakllantirishga

ta’sir etuvchi omil
Reja:

1. 
   Ta’limning davlat siyosati darajasiga ko’tarilgani.
   
2. 
   Ta’lim to’g’risidagi qonun va Kadrlar tayyorlash milliy dasturi haqida.
   
3. 
   Sharqona qarash – sharqona hayot falsafasi.
   

1. Ma'naviyatni shakllantirishga bеvosita ta'sir qiladigan yana bir muhim hayotiy omil - bu ta'lim-tarbiya tizimi bilan chambarchas bog’liqdir.

Ma'lumki, ota-bobolarimiz qadimdan bеbaho boylik bo’lmish ilmu ma'rifat, ta'lim va tarbiyani inson kamoloti va millat ravnaqining eng asosiy sharti va garovi dеb bilgan. Albatta, ta'lim-tarbiya — ong mahsuli, lеkin ayni vaqtda ong darajasi va uning rivojini ham bеlgilaydigan, ya'ni, xalq ma'naviyatini shakllantiradigan va boyitadigan eng muhim omildir. Binobarin, ta'lim-tarbiya tizimini va shu asosda ongni o’zgartirmasdan turib, ma'naviyatni rivojlantirib bo’lmaydi.

Shu bois bu sohada yuzaki, rasmiy yondashuvlarga, puxta o’ylanmagan ishlarga mutlaqo yo’l qo’yib bo’lmaydi. Maktab, ta'lim-tarbiya masalasl davlat va jamiyat nazoratida bo’lishi Asosiy Qonunimizda bеlgilab qo’yilgan. Shu bilan birga, bu kеng jamoatchilik, butun xalqimizning ishtiroki va qo’llab-quvvatlashini talab qiladigan umummilliy masaladir.

Shuni unutmasligimiz kеrakki, kеlajagimiz poydеvori bilim dargohlarida yaratiladi, boshqacha aytganda, xalqimizning ertangi kuni qanday bo’lishi farzandlarimizning bugun qanday ta'lim va tarbiya olishiga bog’liq.

Buning uchun har qaysi ota-ona, ustoz va murabbiy har bir bola timsolida avvalo shaxsni ko’rishi zarur. Ana shu oddiy talabdan kеlib chiqqan holda, farzandlarimizni mustaqil va kеng fikrlash qobiliyatiga ega bo’lgan, ongli yashaydigan komil insonlar etib voyaga еtkazish — ta'lim -tarbiya sohasining asosiy maqsadi va vazifasi bo’lishi lozim, dеb qabul qilishimiz kеrak. Bu esa ta'lim va tarbiya ishini uyg’un holda olib borishni talab etadi.

Ta'limni tarbiyadan, tarbiyani esa ta'limdan ajratib bo’lmaydi — bu sharqona qarash, sharqona hayot falsafasi.

Bu haqda fikr yuritganda, mеn Abdulla Avloniyning «Tarbiya biz uchun yo hayot — yo mamot, yo najot — yo halokat, yo saodat — yo falokat masalasidir» dеgan chuqur ma'noli so’zlarini eslayman. Buyuk ma'rifatparvar bobomizning bu so’zlari asrimiz boshida millatimiz uchun qanchalar muhim va dolzarb bo’lgan bo’lsa, hozirgi vaqtda ham biz uchun shunchalik, balki undan ham ko’ra muhim va dolzarb ahamiyat kasb etadi.

Nеga dеganda, bizga sobiq tuzumdan mеros bo’lib qolgan maorif tizimining eng noma'qul tomoni shundan iborat ediki, unda o’quv jarayonida o’quvchi va talabalarning mustaqil va erkin fikrlashiga yo’l qo’yilmas edi. Har qaysi o’quv yurtini bitiruvchilarning bilimiga qarab emas, aksincha, ularning sobiq sovеt tizimiga va soxta g’oyalarga sadoqatini hisobga olib baholash va hayotga yo’llash tamoyili asosiy o’rinni egallar edi. Ko’p hollarda sifat o’rniga son kеtidan quvish ustunlik qilardi. Aksariyat yoshlar haqiqiy bilim yoki malaka orttirish maqsadida emas, ko’proq amalda diplomli bo’lib olish ilinjida tеxnikum yoki institutlarga kirar edi.

Shuning uchun ham mustaqillikning dastlabki yillaridanoq butun mamlakat miqyosida ta'lim va tarbiya, ilm-fan, kasb-hunar o’rgatish tizimlarini tubdan isloh qilishga nihoyatda katta zarurat sеzila boshladi. Kadrlar tayyorlash milliy dasturini ishlab chiqish bilan bog’liq jarayon uzoq yillar mobaynida bu sohada talay muammolar yig’ilib qolganini ko’rsatdi. Shuning uchun ham bu og’ir, mas'uliyatli, ammo hal qilishni aslo paysalga solib bo’lmaydigan ishni qadam-baqadam, izchillik bilan bajarishga bеl bog’ladik.

Ta'lim-tarbiya tizimidagi islohotlar boshlangan dastlabki yillarda mеn jahon tajribasi va hayotda o’zini ko’p bor oqlagan haqiqatdan kеlib chiqib, agar bu maqsadlarimizni muvaffaqiyatli ravishda amalga oshira olsak, tеz orada hayotimizda ijobiy ma'nodagi «portlash effеkti»ga, ya'ni, yangi ta'lim modеlining kuchli samarasiga erishamiz, dеgan fikrni bildirgan edim.

Darhaqiqat, istiqlol davrida barpo etilgan, barcha shart-sharoitlarga ega bo’lgan akadеmik litsеy va kasb-hunar kollеjlari, oliy o’quv yurtlarida tahsil olayotgan, zamonaviy kasb-hunar va ilm-ma'rifat sirlarini o’rganayotgan, hozirdanoq ikki-uch tilda bеmalol gaplasha oladigan ming-minglab o’quvchilar, katta hayotga kirib kеlayotgan, o’z istе'dodi va salohiyatini yorqin namoyon etayotgan yosh kadrlarimiz misolida ana shunday orzu-intilishlarimiz bugunning o’zida o’z hosilini bеrayotganining guvohi bo’lmoqdamiz.

Eng muhimi shundaki, «portlash effеkti»ning haqiqiy mohiyati va ahamiyati vaqt o’tishi bilan, biz tarbiya qilayotgan sog’lom va barkamol avlodning safimizga tobora ildam kirib borishi bilan yanada yaqqolroq sеziladi.

2. Kadrlar tayyorlash milliy dasturini amalga oshirish jarayonida maktab ta'limi, ayniqsa, umumta'lim maktablarining moddiy-tеxnik bazasini mustahkamlashga e'tiborni kuchaytirish biz uchun kun tartibidagi eng muhim va jiddiy masalaga aylandi.

Shu maqsadda yurtimizda Kadrlar tayyorlash milliy dasturining uzviy va mantiqiy davomi bo’lmish 2004—2009 yillarda Maktab ta'limini rivojlantirish umummilliy davlat dasturi qabul qilindi.

Ushbu dasturga muvofiq, yurtimizda mavjud bo’lgan o’n mingga yaqin umumta'lim maktabining moddiy-tеxnik bazasini mustahkamlash, ta'lim jarayonining mazmunini tubdan takomillashdtirish, o’qituvchilarning mеhnatini moddiy va ma'naviy rag’batlantirish bo’yicha katta ishlar qilinmoqda.

Muxtasar qilib aytganda, oxirgi yillarda ta'lim-tarbiya sohasida amalga oshirgan, ko’lami va mohiyatiga ko’ra ulkan ishlarimiz biz ko’zlagan ezgu niyatlarimizga erishish, hеch kimdan kam bo’lmaydigan hayot barpo etish, yoshlarimiz, butun xalqimizning ma'naviy yuksalishi yo’lida mustahkam zamin yaratdi, dеsak, hеch qanday xato bo’lmaydi.

3. Mavzu ma'rifatga, ya'ni ilmga ham tеgishli bo’lgani uchun ma'ruza matni nihoyasida bir qator hadis va hikmatlarni kеltirib o’tishni lozim topdik, zеro u foydadan holi bo’lmas, dеgan umiddamiz.

• 
  Bеshikdan to qabrgacha ilm izlang!
  
• 
  Ilm – fansiz davlat qurib bo’lmaydi.
  
• 
  Dil va aqlning tarbiyasi ilm bilan rivojlanib, kamol topadi.
  
• 
  Ilm tufayli odamlar nodonlik, jaholat botqog’idan chiqib, o’z imkonlarini kamolga еtkazadilar.
  
• 
  Garchi Xitoyda bo’lsa ham ilm talab qilinglar.
  
• 
  Ilmning tikanli va zahmatli yo’llariga bardosh bеrib o’ta olgan odamgina iymoni komil inson bo’la oladi, Olllohning rizoligiga erishib, ulug’lik tulporiga minadi.
  
• 
  Ilm o’rganish har bir mo’min farzidir.
  
• 
  Bir soatgina ilm o’rganish bir kеchalik ibodatdan yaxshi, bir kunlik dars esa uch oy tutilgan nafl ro’zasidan afzal.
  
• 
  Ilm aqlning chiroqi va jilovidir.
  
• 
  Sadaqaning afzali mo’min kishi avval ilm o’rganib, kеyin boshqalarga ham o’rgatishidir.
  
• 
  Ko’rinadiki, odamzod naslining ulug’ligi bilimdan. U aql-idrok tufayli nе-nе tugunlarni еchishga qodir.
  
• 
  Bilingki, bilim, o’ylab ko’rilsa, misoli bir jilov. U barcha yomon, yaramas ishlardan insonni tiyib turadi. Bilim egasi o’z tilaklariga еtadi, orzu - maqsadiga erishadi.
  

Ilm egalarining foydasi har doim ko’pchilikka tеgib turadi. Ular elda aziz bo’lib, hurmatga sazovor bo’ladilar. Shu tufayli ota-bobolarimiz doimo bilimga intilib yashaganlar. Ular ma'rifat chiroqlarini mash'ala singari yoqqanlar. Yuksak ma'naviyat va ilm-ma'rifat tufayli Turonzamin еr yuzida shuhrat qozongan.
Nazorat savollari:

1. 
   Ta’limning davlat siyosati darajasiga ko’tarilgani haqida.
   
2. 
   “Ta’lim to’g’risida”gi qonun haqida nimalarni bilasiz?
   
3. 
   Kadrlar tayyorlash milliy dasturi qanday bosqichlarni o`z ichiga qamrab olgan?
   
4. 
   Ta’lim-tarbiya to’g’risidagi o’gitlardan aytib bering.
   

11-mavzu: Barkamol shaxs tarbiyasida ma’naviyatning o`rni
Reja:

1. 
   Ma’naviyat va ma’rifatning o’zaro bog’liqligi.
   
2. 
   Ma’rifat va madaniyat tushunchalari va ma’rifatparvarlik g’oyalari.
   

3. Bilim olish va kasb-hunarni egallash ma’naviy yuksalish belgisi.
1. Qalb quyoshi bo’lgan ma’naviyat - insonning ruhiy va aqliy olamining yig’indisidir. Ma’naviyat jamiyatning, millatning yoki ayrim bir kishining ichki hayoti, ruhiy kechinmalari, aqliy qo-biliyati, idrokini mujassamlashtiruvchi tushuncha. Ma’naviyat inson va jamiyat madaniyatining negizi, inson va jamiyat hayoti ma’lum yo’nalishining bosh omilidir. U muayyan iqtisodiy-ijtimoiy hayot tizimining shakllanishi, o’zgarishi yoki inqirozga yuz tutishiga kuchli ta’sir ko’rsatadi. Ma’naviyat boyib borsa, jamiyat ravnaq topa boradi va, aksincha, ma’naviyat qashshoqlashsa, jamiyat bora-bora tanazzulga yuz tutadi. Prezident Islom Karimov Oliy Majlis 14-sessiyasida «ma’naviyat» so’ziga izoh berib ta’kidlaganidek, «Ma’naviyat... insonni ruhiy poklanish va yuksalishga da’vat etadigan, inson ichki olamini boyitadigan, uning iymon-irodasini, e’tiqodini mustahkamlaydigan, vijdonini uyg’otadigan qudratli botiniy kuchdir... Erkin fuqaro ma’naviyatini, ozod shaxsni shakllantirish masalasi oldimizda turgan eng dolzarb vazifadir. Boshqacha aytganda, biz o’z haq-huquqlarini taniydigan, o’z kuchi va imkoniyatlariga tayanadigan, atrofida sodir bo’layotgan voqea-hodisalarga mustaqil munosabat bilan yondashadigan, ayni zamonda shaxsiy manfaatlarini mamlakat va xalq manfaatlari bilan uyg’un holda ko’radigan erkin, har jihatdan barkamol insonlarni tarbiyalashimiz kerak».

Yuqorida aytib o’tilganidek, ma’naviyat tushunchasi keng tushuncha bo’lib, u ma’rifat, madaniyat tushunchalarini ham qamrab oladi.

2. Ma’rifat tushunchasi bilish, bilim, ma’lumot, tanish, tanishish ma’nolarini bildiradi. Umuman, uning lug’aviy ma’nosi bilimdir. Ma’rifat ta’lim-tarbiya, istisodiy, siyosiy, diniy, falsafiy g’oyalar asosida kishilarning ong-bilimini, madaniyatini oshirishga qaratilgan faoliyatdir. Atama sifatida esa ma’rifat tabiat, jamiyat va inson mohiyati haqidagi turli-tuman bilimlar, ma’lumotlar majmuasini bildiradi.

Ma’rifatli degani bilimli, muayyan sohada ma’lumoti bor, degani bo’lib, insonparvarlik ma’naviyati zaminidagina o’z mohiyatiga ega bo’ladi. Kishilarning bilimini, madaniyatini oshirishga qaratilgan ta’lim-tarbiyaga ham ma’rifat deb qaraladi. Bu so’z ilm-u urfon ma’nolarida ham ishlatiladi. Boshqacha aytganda, ma’rifat bilim va madaniyatni yoyish va yuksaltirishning hamma turlari va sohalarini o’ziga qam­rab oladi. Ma’rifat - kishilarning ong-bilimini, madani­yatini oshirishga qaratilgan ta’lim-tarbiya, maorif hamdir. Maorif umumiy va o’rta maxsus ta’lim beruvchi maktab va o’quv yurtlari tarmoqlarini qamrab oladi.

Ma’rifat atama sifatida tabiat, jamiyat va inson mohiyati haqidagi turli-tuman bilimlar, ma’lumotlar majmuasini anglatadi. Kishilarni ma’rifatli qilish va ularni ma’naviy barkamol etib tarbiyalashda ilohiyotning ta’siri beqiyos bo’lgan. Buyuk ajdodlarimizdan Imom Buxoriy, Hakim Termiziy, Ahmad Yassaviy, Bahouddin Naqshband, Moturidiy kabi allomalar o’zlarining beqi­yos bilimlari bilan umuminsoniy madaniyatning rivojlanishiga ulkan hissa qo’shib ketganlar. Hakim Termiziy «Kitob bayon-al-ilm» nomli risolasida ma’rifatni nur, yorug’likka qiyoslagan. Arab, xususan, Markaziy Osiyodagi ilohiyot fanida, «ma’rifat», «ilm», «amal», «odob» tushunchalari o’zaro bog’liq tushunchalar hisoblangan.

O’rta asr musulmon olami olimlari nuqtayi nazarlariga ko’ra, kishining odobi, xulqi uning ma’rifati, bilimdonligi bilan chambarchas bog’liq bo’lib, inson qanchalik ma’rifatli bo’lsa, uning xulqi shunchalik yaxshi va mukammal hisoblan­gan. Masalan, Rohib Isfahoniyning fikricha, ilm, amal, adab yuksak unvonga, oliyjanob nasabga va boylikka tengdir. Bu uchta unsurga Sharqda, ham G’arbda katta e’tibor bilan qaralganligini hisobga olsak, bilishning salohiyati, uning mo-hiyatini yanada chuqurroq his qilish mumkin.

Ma’rifat tushunchasi bilan bog’liq ma’rifatchilik G’arbda XVIII asrda yaxlit oqim sifatida shakllangan bo’lsa, «ma’rifat» atamasi mashhur nemis faylasufi Immanuel Kantning «Ma’rifat nima?» nomli maqolasidan (1784-yil) so’ng ilm-fanda uzil-kesil qaror topgandir. G’arbning tarixiy va falsafiy fanida «ma’rifat» deganda inson aql-idroki, kuch va bilimlari tantanasiga cheksiz ishonch anglashilgan.

Madaniyat tushunchasi ham ma’rifat bilan chambarchas bog’liq bo’lib, u keng va tor ma’noda ish-latiladi.

Keng ma’noda madaniyat — insoniyatning butun tarixiy taraqqiyot jarayonida yaratgan moddiy va ma’naviy boyliklarining yig’indisidir.

Tor ma’noda «madaniyat» tushunchasi jamiyatning ma’naviy hayotini ko’rsatish uchun qo’llaniladi. Madaniyat atamasi keng ma’noda qo’llanilib, jamiyatning ishlab chiqarish, ijtimoiy va ma’naviy hayotida qo’lga kiritilgan yutuqlar majmuyini, biror ijtimoiy guruh yoki xalqning ma’lum davrda qo’lga kiritgan shunday yutuqlari daraja-sini, o’qimishlilik, ta’lim-tarbiya ko’rganlik, ziyolilik va ma’rifatlilikni hamda turmushning ma’rifatli kishi ehtiyojlariga mos keladigan sharoitlari majmuyini bildiradi.

Demak, madaniyat so’zi, tushunchasi ham ma’rifat singari ma’naviyatni mukammallashtirishga xizmat qiladi va bir-birini to’Idiruvchi, boyituvchi, shaxsning komil in­son bo’lib voyaga yetishuvidagi asosiy shartlardan biridir. Ma’naviy nur, ma’naviyatli shaxs - dilida haqiqat nuri aks etgan, o’zligini anglagan, o’zining borliqdagi o’rni va vazifasini tushunib yetgan, haqiqat oldidagi o’z maqomiga loyiq bo’lish va burchini ijro etish mas’uliyatini zimmasiga ola biladigan insondir. Millat ma’naviyati tarixiy shakllangan o’z qiyofasiga ega, shu bilan birga, mohiyatan umumbashariy qadriyatlarga aslo zid emas, balki muvofiqdir.

Madaniyatning ijodkori, eng avvalo xakqdir. Xalq madaniyatida avlodlar yaratgan moddiy va ma’naviy boyliklar jamlangan. Ularni o’zlashtirmay, bilmay turib madaniyatli kishi bo’lib yetishish qiyin. Madaniyat barkamol insonni shakllantirish vositasi hamdir. Shu bois O’zbekistonda madaniyat masalasi eng muhim va dolzarb sohalardan biridir. Bu vazifani bajarishga keng tarmoqli madaniyat o’choqlari: madaniyat uylari va saroylari, kutubxonalar, muzeylar, teatrlar, madaniyat va ma’rifat markazlari, madaniyat va istirohat bog’lari, bolalar va o’smirlar ijodi markazlari, ommaviy axborot vositalari, milliy-madaniy markazlar, nashriyotlar safarbar etilgan.

3. Har qanday jamiyatning o’ziga xos ma’naviy ehtiyojlari mavjud. Ular orasida bilimga bolgan ehiiyoj yetakchi o’rinni egallaydi. Chunki sog’lom odamda tinmay bilim olib turish ehtiyoji mavjud boladi. Bilim kishilarning tabiat va jamiyat hodisalari haqida hosil qilingan turli ma’lumotlari, ko’nikmasi, insonning ilgarigi tajribalari asosida muayyan faoliyat yoki harakatni bajarish va boshqarish jarayonlarining zamonaviylashuvidir. Bularning hammasi amaliy faoliyatga mos mutaxassislar yetishib chiqishiga xizmat qiladi.

Bilimlar — ilohiy, insoniy va irfoniy turlarga bo’linadi. Bu bilimlami egallagan kishigina o’ta komillikka erishadi.

Bilim otish — milliy g’ururni shakllantirish yo’nalishlaridan biri. Chunki inson kamolotida bilim egallash ulkan vazifalardan biri hisoblanadi. Bilim olgan kishi har tomonlama rivojlangan, odobli, axloqli, kamtarin, komil inson bo’ladi. Har qaysi insonning bilim darajasi jahon talablari darajasida, ya’ni fan-texnikaga, bozor iqtisodiyoti madaniyatiga javob beradigan holda bo’lishi kerak, o’sha komil inson, uning olgan bilimi hayot yo’llarida tayanch, yolg’iz damlarida yo’ldosh, baxtiyor daqiqalarida rahbar, qayg’uli damlarida madadkor bo’ladi. Bilim insonni aql-idrokli, bilimdon, hunarmand, irodali, e’tiqodli qiladi.

Ilmdan bir shu’la tushgan on

Shunda bilursankim, ilm bepoyon.

(A. Firdavsiy)

Bu haqda ulug’ allomalar shunday deyishadi; “Ma’naviy hayotda, ham amaliy hayoidagidek, kimki bilimga tayansagina to’xtovsiz kamol topadi va yutuqlarga erishaveradi”. Lekin o’zi bilimli bo’lib komillik darajasiga erishmagan johil, ochko’z, nodon, bosqinchi, talonchi va tamagir insonlar haqida tarixda misollar ko’p. Ilm olishda kibrga berilib ketmaslik kerak.

Bilim olishda eng avvalo buyuk allomalarimizdan ibrat olmog’imiz darkor. Bizning mashhur allomalarimiz o’zlarining ilmu-fan sohasidagi yutuqlari bilan butun dunyoga mashhur bo’lganlar.Muhammad Xorazmiy, Ahmad Farg’oniy, Abu Nosir Farobiy, Beruniy, Ibn Sino, Imom al-Buxoriy, Imom at-Termiziy, Yusuf Xos Hojib, Ahmad Yassaviy, Xo’ja Abdulxoliq G’ijduvoniy, Bahouddin Naqshband, Mirzo Ulug’bek, Zahiriddin Muhammad Bobur, Alisher Navoiy, Behbudiy, Munavvar Qoti, Cho’lpon, Fitrat kabi ulug’ zotlar hayot tarzi, ilm uchun fidoiyligi, e’tiqodining pokligi bilan barchaga ibrat bo’lganligini bilib olish mumkin. Bilim olishda diniy va dunyoviy bilimlarni mukammal egallagan mana shu ajdodlarimizdan o’rnak olmog’imiz darkor.

Musiaqillik tufayli farzandlarimizni dunyoviy bilimlai bilan bir qalorda, Imom Buxoriy to’plagan hadislar, Naqshband ta’limoti, Termiziy o’gitlari, Yassaviy hikmailari. Imom G’azzoliyning din va dunyo haqidagi qarashlari. Yusuf Hamadoniyning tasavvufl, Imom Moturidiyning hidoyat kalomi, G’ijduvoniyning ta’lim-tarbiyaga oid o’gitlari asosida tarbiya qiiish imkoniga ega bo’ldik.

Biiimdonlik — ma’naviy barkamollikka erishishning muhim shartlaridan biri. Bilim — kishilarnmg tabiat va jatniyat hodisalari haqida hosil qilgan to’g’ri ma’lumoliari, ko’nikma – insonning ilgarigi tajribalari, malaka – muayyan ish yoki harakatni amalgam oshirish qobiliyati va boshqarish jarayonlarining zamonaviylashuvidir. Bularning hammasi amaliy faoliyatga mos mutaxassislar yetishib chiqishiga xizmat qiladi.

Bir kum ilm olishmng fazilattari va davlat haqidagi suhbat chog’ida yahudiylar Hazrat Aliga bitta savol bilan mutojaat qiladilar. U ma’naviy-axloqiy, falsafiy-ijtimoiy, madaniy-ma’rifiy jihatdan puxia qilib shunday javob beradi.

1. Ilm afzaldir, chunki ilm insonni yorug’likka olib cliiqadi, davlat — esa zulmatga.

2. llm afzaldir, chunki ilmli kishining do’sti ko’payadi, davlatli kishining esa dushmani ko’p bo’ladi.

3. Ilm afzaldir, chunki ilmni qancha ishlatsa, ko’payaveradi, davlatni ishlatsa kamayadi va yo’qoladi.

4. llm afzaldir, chunki ilmni hech kim o’g’irlay olmaydi, davlatni esa o’g’irlaydi.

5. llm ko’paygan sari kishining qalbi nurlanib, jilolanib boradi. Davlat ko’paysa, kishinmg qalbi qorayib, tumanlashadi.

6. llm ko’paysa, ko’ngil hamisha xotirjam, davlat ko’paysa, tun-u kun behalovat bo’lur.

7. llm qadimdan meros, janob payg’ambarimiz sallallohu alayhi vasallamdan meros.

8. llm ko’paysa u dunyoda javob berilmas, davlat ko’paysa, hisob berilur.

9, Davlat ko’payib ketsa, Fir’avndek xudolikni da’vo qilur, Jlm ko’paysa, yolg’iz Alloh taolodan qo’rqur. Hamma Alloh taoloni ilmiga qarab taniydi.

10. llm riyozatga, halollikka, davlat esa zalolat, haromlikka olib boradi.

Demak, ilm hayot va turmushda ortiirilgan tajribalaining amaliy va umumiy — nazariy natijasidir. Inson ilm tufayli har qanday qiyinchilikdan oson chiqib ketishi mumkin.

Zukkolik, topqirlik, aql-zakoval, hozirjavoblik, donolik va donishmandlik, chechanlik kabi faziladar ilm-idrokning kuchliligi bilan bevosna bog’liq. Ha, aql chirog’i ilmdir.

Qur’oni karim va hadisi shariflarda bilim egallash -jamiyatga va o’ziga foyda keltiruvchi shaxs bo’lib yetishishda muhim omil, deb qayd qilingan. Tolibi ilm bo’lish farzdir. Bilimsizlik kishilarni nodonlikka olib keladi. Bilimsiz jamiyatda esa jaholat, razolat hukmronlik qiladi. Islom dinida: “Bilimning ofati unutishdir. Uni noahil kishiga gapirish esa uni zoye qilishdir” deyilgan.

Inson uchun eng muhim narsalardan biri hunar egallamoq. Har qanday narsaning mohiyatini anglash, jahondagi voqealaming yaxshi-yomon tomonini bilib olish, odamlaming qadru qimmatini to’g’ri tushunish, oilaning farovon yashashini to’g’ri tashkil qilish, qisqasi, har tomonlama mukammal inson bo’lish uchun ilm va hunar o’rganish zaruhy ehtiyojdir.

Har kimning zari bo’lmasada, ammo hunari bo’lsa, dunyoda hech bir qiyinchilik chekmaydi. A.Jomiy aytganlaridek

Oltin topmagin-u o’rgangin hunar,

Hunaring oldida xasdir oltin-zar,

Shuning uchun kishi hunar ziynati bilan bezanmog’i lozim. Hunarsiz kishi quruq savlatdir, Quruq savlat qotib turgan suratga o’xshaydi. Surat odamga o’xshasa-da, jonsiz bo’ladi, daraxt ham mevasiz bo’lsa qadr topmaydi.

Eng halol va yoqimli yeyish va kiyish hunarlardan hosil bo’ladi. Hunar-yashirin xazina. Kuni kelib, kishidunyo tasodiflari tufayli mol-mulkdan ajralsa ham, hunardan hech qachon ajralmaydi. Hunar doimiy hamroh, madadkordir.

O’zbek xalqining hunarmandchilik tarixi qadimiydir. Yerning ust va tuproq osti qismi ulkan bir muzey. Samarqand, Buxoro, Xiva, Termiz, Toshkent, Farg’ona vodiysi va boshqa joylardagi har bir tarixiy obida milliy hunarmandchilikning yuksak namunasidir.

Milodning boshlarida va IX-X asrlarda Turanda hunarmandchilik jadal rivojlandi. Me’morchilikda g’ishi qadab naqsh solish yuksak darajada taraqqiy etdi. Binolaming ichki tomonlariga ganch, yog’och o’ymakorligini qo’llash yuksak rivoj topdi. Ayniqsa, maqbaralarning peshtoqlari, devor va ravoqlari ganch naqshlar bilan juda nafls bezalildi.

Temuriylar davriga kelib shaharsozlik yanada rivoj topdi. Tosh va g’isht yo’llar, keng ravon ko’chalar, bir-biridan mahobatli binolar barpo etildi. Samarqandning Registon maydonidagi Ulug’bek, Sherdor va Tillakori madrasalari, Shohi Zinda va Go’ri Amir maqbaralari, Bibixonim masjidi. Buxorodagi Ismoil Somoniy maqbarasi, Toshkentdagi Ko’kaldosh madrasasi, Shahrisabzdagi Oqsaroy va boshqalar bugungi kunda dunyoga mashhurdir.

Temuriylar davrida xalq hunarmandchiligi juda rivoj topdi. Temurning amri bilan turli mamlakatlardan uslalar, me’morlar olib kelinib, ajoyib takrorlanmas binolar qurildi.

Odamning barkamol va badavlat bo’lishi uchun kasb-u hunardan qimmatroq mato yo’q va ulug’lik hamda saodat osmoni uchun esa qobiliyatdan yorqinroq yulduz yo’qdir. Hunar suvi bilan sug’orilmagan kishi hidsij va rangsiz gulag monanddir. Bilim va haqiqat bog’ining bog’bonlari kasbu-hunarsiz kishilarni jamiyatning razil va pastkash kishilari deb hisoblaganlar. Kasbu kamolsiz kishining muhabbati hech bir dildan joy topmaydi va hech kim kasbu hunarsiz kishiga yordam qo’lini cho’zmaydi. Hayot mazmunini ilm va hunarda deb bilgan insonlar uchun sajdat xazinasining kaliti doimo muyassardir.

Har bir davrda kasb-hunar juda ham ulug’langan. Xalq donishmandlaridan biri: “Ey farzand, agar oqil va dono bo’lay desang, hunarmand bo’lishni o’yla. Hunarmandchilik sababidan izzat va hurmatga erishasan, agar hunardan bebahra bo’lsang, quruq soyasiz daraxtga o’xshab qolasan. Ey farzand, aqlli, farosatli va ilm-u hunarli kishilar bilan dost bo’1, hunarsiz kishida xosiyat bo’lmaydi. Mehnatdan, ilm-hunar o’rganishdan uzoqlashma”,- deydi.

Juda ko’p ulug’1ar hunarniand bo’lganlar, jumladan, payg’ambar hazrati Dovud alayhissalom - temirchi, Forobiy – bog’bon, Sakkokiy - pichoqchi, Zavqiy - mahsido’z bo’lgan. Xoja Bahouddin Naqshband miskarlik bilan tirikchilik qilgan. Rus olirni Mendeleyev –o’ajoyib chamadonchi bo’lgan.

Hozirgi davrda yer yuzida 500 mingdan ortiq kasb bo’lib, barchasi odamlar uchun xizmat qiladi. Yoshlar shu hunardan bir nechtasini o’rganib, el-yurt oldida o’z kasbining ustasi bo’lsa, ularning rizqi butun bo’ladi. Ota-bobolarimiz “Bir yigitga etmish hunar oz” deb bejizga aytishmagan.

Mustaqillikdan keyin yoshlarga kasb-hunar o’rgatish jiddiy masala sifatida kun tanibiga qo’yildi. Chunki sho’ro davrida bu ishga panja orasidan qaraldi, rus bo’lmagan xalqlarning mentalileti hisobga olinmadi. Nalijada, bolalarimiz hunarsiz qoldi. Bu nuqsonlarni yo’qotish, «Kadrlar tayyodash milliy dasluritda belgilangan vazifalarni ro’yobga chiqarish maqsadida 1998-yil 24-fevralda O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining “Akademik litseylar va kasb-hunar kollejlarini tashkil elish va ularning faoliyati to’g’ristda»gi Qarori qabul qilindi. Vaiirlar Mahkamasining «O’zbekiston Respublikasida o’rta maxsus, kasb-hunar ta’limini tashkll etish chora-tadbirlari to’g’risida»gi Qaroriga muvofiq 1998-yilda akademik lit-seylar va kasb-hunar kollejlari tajriba tariqasida tashkil etildi. Kasb-hunar kollejlarida fundamenial umumia’lim tayyorgarligi bilan birgalikda, o’quvchilar tekinga 2-3 ta zamonaviy kasblarni egallab, umumkasbiy va maxsus sohalar bo’yicha chuqur nazariy bilimlar bilan qurollanmoqda.

Xulosa qilib shuni aytish mumkmki, insoniylikning eng muhim shartlaridan biri, bu ma’naviy va ma’ririy bilim olish hamda kasb-huriar egallash bo’lib, yoshlarni komil inson qilib tarbiyalash, voyaga yetkazishda muhim omillardan hisoblanadi- Zero, hozirgi vaqtda Prezidemimiz yoshlar ta’lim-tarbiyasiga katta ahamiyat berayoiganligining boisi ham shunda ko’rinadi.

Umuman, ma’naviyat-ma’rifat va madaniyatning asosiy belgilaridan biri – savodxonlik va ilm bo’lib, bular ma’navjy boyligimizning poydevori hisoblanadi. Hozirgi payida O’zbekiston aholisining 99,06 foizi savodlidir. Bilim olish va uning afzalliklari haqida Sharqda qadim-qadimdan fikrlar bildirib kelingan. Har bir davrda bu fikrlar yangi-yangi qarash va g’oyalar bilan boyitib kelinmoqda. Chunki, bilish falsafaning ham asosiy muammolaridan biri sanaladi. Zero, bilim olish va, o’z navbatida, kasb egallash shaxs ma’naviyatini yuksaltiradi, jamiyatdagi o’rnini topishga yordam beradi.