Navoiy davlat pedagogika instituti tarix fakulteti «davlat va huquq nazariyasi»

Huquqiy munosabatlarning (klassifikatsiyasi. 
Huquqiy munosabatlarning (klassifikatsiyasi) tasnifi turli xil asoslarga ko’ra amalga oshiriladi: 
xuquq tarmoq
(soxa)larga mansubligiga ko’ra (davlat, fuqarolik, Konstitutsion xuquq); 
mazmunining xarakteriga ko’ra
(umumregulyativ, regulyativ, ko’riklovchi xuquqiy 
munosabatlar); 
xuquqiy munosabatlarning sub'ektlariga ko’ra 
(nisbiy, absolyut, umumiy); 
majburiyatlarning xarakteriga ko’ra
(passiv va aktiv tipdagi xuquqiy munosabatlar); 
ma'nosiga ko’ra
(oddiy va murakkab xuquqiy munosabat). 
Huquqiy munosabatlarning turlari quyidagiarldan iborat.( sxemaga qarang) 
40-50 yillarda xuquqiy munosabatlar bilan xuquqiy normalar o’rtasidagi o’zaro aloqalarning 
chuqurlashuvi xaqidagi qarashlar yuz beradi. 60 yillardan boshlab olimlarning dikkati bu 
muammolarning aloxida tomonlarini chuko’rrok o’rganishga va ishlab chiqishga, ayniksa xuquqiy 
munosabatlarning boshqa xuquqiy xodisalar tizimida tutgan urnini bilishga qaratiladi. 
Bugungi huquqiy munosabatlar tushunchasi, uning tasnifi (klassifikatsiyasi) tushunchasi chuko’r 
munozaralarga sabab bo’lib kolmokda. Jumladan, nisbiy va absolyut xuquqiy munosabatlar 
masalasi, xuquqiy munosabatlar ob'ekti, sub'ektiv xuquq va yuridik majburiyatlarning mazmuni 
masalalariga va b.
Ma'lumki, xuquq ijtimoiy munosabatlarni tartibga soladi. Natijada ular xuquqiy shaklga ega 
bo’ladilar, ya'ni xuquqiy munosabatlar bo’lib, yo’zaga chiqadilar.
Huquqiy munosabatlarning turlari quyidagiarldan iborat.( sxemaga qarang) 

---

67 
Ijtimoiy munosabatlar, biz bilamizki, - bu kishilarning birgalikdagi faoliyati jarayonidagi ular 
o’rtasidagi alokalardir.
Ijtimoiy munosabatlarning sub'ektlari bo’lib, ijtimoiy jamoalar (xalk, millat, jamoa va b.) hamda 
tashkilotlar (davlat tashkilotlar, xususiy va jamoat), aloxida shaxslar xisoblanadilar. 
Huquq kuchli tashkiliy faktor sifatida yo’zaga chiqib, jamiyat va davlat xayotiga tegishli aniqlik 
va mukarrarlik kiritadi. «xuquq munosabatlar» kategoriyasi kishilarning xulqiga xuquqning ta'siri 
qanday bo’ladi, degan savolni tushunishga yordam beradi.
Huquqiy munosabatlar bu – xuquqning ijtimoiy munosabatlarga bo’lgan real ta'siri bo’lib, uning 
ishtirokchilari tegishli ravishda sub'ektiv xuquq va yuridik majburiyatlarga egadir.
Huquqiy munosabatlar bu –xuquqiy normalar yordamila tartibga solinadigan ijtimoiy 
munosabatlardir.
Huquqiy normalar o’zgalarning vazifa va funktsiyalarini xuquqiy munosabatlar orqali amalga 
oshiradilar, xuquqiy munosabatlarni tartibga solish bilan xuquq turmushiga tadbmik etiladi. Unda 
ko’zda to’tilgan norma amalga oshiriladi.
Huquqiy munosabatlar bu – uning mub'ektlari o’rtasidagi aloka bo’lib, xuquqiy normalarga 
asosan yo’zaga keladi, sub'ektiv xuquq va yuridik majburiyatlar uning asosiy mazmunini biliradi. 
Huquqiy munosabatlarning quyidagi belgilari mavjud: 
1bu ijtimoiy munosabatlar bo’lib, ijtimoiy sub'ektlar o’rtasidagi alokani belgilaydi. 
1.
U xuquq normalari asosida paydo bo’ladi; 
2.
Bu sub'ektiv xuquqlar va yuridik majburiyatlar vositasida shaxslar o’rtasidagi aloqalar; 
3.
Bu erkiy munosabatlar bo’lib, uning paydo bo’lishi uchun ishtirokchilarning erki (irodasi) darkor; 
4.
Bu munosabatlar davlat tomonidan ko’riklanadigan va uning tarkibida davlat majburlov kuchi 
bo’lishi zarur bo’ladi. 
5.
Huquqiy munosabatlarning elementlariga quyidagilar kiradi: 
6.
Huquq ob'ekti (ashyolar, munosabatlar); 
7.
Huquq sub'ekti (yuridik va jismoniy shaxslar – xuquqiy layokati muomala layoqati) 
8.
Yuridik fakt (harakat va xodisalar) 
Mezonlar 
Turlari 
Misollar 
Huquq sohalariga ko’ra 
Konstitutsiyaviy, ma’mu-
riy,jinoiy,mexnat, oila x… 
Fuqarolik munosabatlari 
O’g’irlik uchun javobgarlik 
Mazmunning xarakteriga ko’ra 
Umumregulyativ 
regulyativ 
Qo’riqlovchi 
Konkret 
shaxsning 
mexnatga 
bo’lgan konstitutsiyaviy xuquqi 
Shartnomaga 
asosan 
mexnat 
xuquqi va majburiyatlari 
Sodir qilingan jinoyat uchun jinoiy
javobgarlik
Huquqiy munosabatlarning 
sub’yektlariga ko’ra 
Absolyut 
Nisbiy
umumiy 
Mulkchilik 
xuquqiy
munosabatlarining 
oldi-sotdi xuquqiy munosabatlari 
Majburiyatlar xarakteriga ko’ra 
Passiv tipdagi
Aktiv tipdagi 
Mulkchilik 
xuquqiy
munosabatlarining 
Soliq munosabatlari 

---

68 
Jamiyatda ijtimoiy munosabailarning tartibga solish predmeti va usuliga qarab turli huquqiy 
munosabatlarga va har-hil sohalariga bo’linadi. Masalan; Konstitutsion huquqiy munosabatlar- 
Konstitutsiyaviy huquq bilan, ma’muriy huquqiy munosabatlar – ma’muriy huquq bilan fuqarolik 
huquqiy munosabatlar_ fuqarolik huquqiy bilan, jinoiy huquqiy munosabatlar_ jinoiy huquq sohalari 
bilan tartibga solinadi. 
Jamiyatda huquqiy munosabatlar turli huquqiy normalar bilan kishilar o’rtasidagi ijtimoiy 
munosabatlarning regulyativ va qo’rhlovchi turlariga bo’linadi. Regulyativ huquqiy munosabatda 
ishtirok etuvchi taraflar o’z huquq va burchlariga qat’iy amal qilishi kerak. Masalan; fuqarolik huquqi 
bo’yicha oldi-sotdi, qarz shartnomalarini amalga oshirilishi. Huquqiy qo’riqlovchi ijtimoiy
munosabatlar jazoning zo’rlik qismidani moddalar ya’ni 97-modda kasddan odam uldirish, 210-
modda pora olish, 277- modda bezorilik va boshqalar. 
Huquqiy munosabatlarda ishtirok etuvchi sub’yektlarga qarab huquqiy munosabatlar nisbiy ( 
masalan oldi-sotdi shartnomasida da’vogar va javobgar ), mutloq huquqiy munosabatlarga (masalan, 
O’zrning Konstitutsiyas asosan har bir fuqaro mehnat q’ilish, ilm olish va ijtimoiy ta’minot olish 
huquqlariga) egadirlar. 
Jamiyatda huquqiy munosabatlarning o’ziga hos hususiyatlari va belgilari mavjud;
1) huquqiy munosabatlar huquqiy normalar orqali paydo bo’ladi, o’zgaradi va bekor bo’ladi. Huquqiy 
normalar orqali, davlatning zo’rlik kuchi bilan huquqiy munosabatlarda ishtirok etuvchi taraflarning 
erki irodasi amalga oshiriladi. 
2) Huquqiy munosabatlarda ishtirok etuvchi taraflar ongli ravishda katnashib, ular huquq va 
burchlarga qat’iy amal q’ilishi kerak.
3) Huquqiy munosabatlar jamiyatning iqtisodiy tuzilishi bilan o’zviy bog’liq bo’lib, undan yuqori 
bo’la olmaydi. O’z navbatida jamiyatning iqtisodiy tuzilishini rivojlantirishga katta yordam qiladi. 
4) Huquqiy munosabatlar jamiyatdagi diniy, falsafiy, urf-odat , ahloqiy va boshqa ijtimoiy 
munosabatlarining rivojlanishiga yordam beradi.