Navoiy davlat pedagogika instituti "tabiiy fanlar" fakulteti

2-rasm. 
Mamlakatda aholining jinsiy va yosh tarkibi ham ijtimoiy taraqqiyotning 
turli bosqichlarida ob’ektiv sabablarga ko‘ra o‘zgarib turdi. 1989 yilda o‘tkazilgan 
aholi ro‘yxati ma’lumotlari bo‘yicha O‘zbekistonda aholining 51,6 foizini erkaklar 
va 48,4 foizini ayollar tashkil qilgan edi. Biroq, bu nisbat ikkinchi jahon urushi 
yillarida buzildi, ya’ni erkaklar soni ob’ektiv sabablarga ko‘ra ancha kamaydi.II- 
jahon urushiga erkaklarni safarbar qilish natijasida aholining mutlaq miqdori bir 
million kishiga kamaydi va 1959 yilda o‘tkazilgan aholi ro‘yxati bo‘yicha erkaklar 
soni 48 foizga tushib qoldi, ayni paytda ayollar umumiy aholining 52 foizini 
tashkil qildi. Urushdan keyingi yillarida respublikamiz aholisining jinsiy 
tarkibidagi nomutanosiblik asta-sekin barham topa bordi. 1989 yilga kelib xotin-
qizlar erkaklarga nisbatan 242 ming kishi ortiq edi xolos. Ya’ni shu yilda 
O‘zbekiston aholisining 49,4 foizini erkaklarga, 50,6 foizi ayollarga to‘g‘ri kelgan.
Hozirda aholi tarkibida erkaklar va ayollar soni deyarli o‘zaro tenglashdi. (49,9 
foiz ayollar, 50,1 foiz erkaklar ). 

---

Mustaqillik yillarida mamlakat aholisida ayollar bilan erkaklarni ulushi 
tobora bir-biriga yaqinlashib kelmoqda. Masalan, 2003 yilda mamlakat 
aholisining 49,8 foizini erkaklar 50,2 foizini ayollar tashkil qildi, ya’ni 1000 
erkakka 1026 ayol to‘g‘ri keldi. 2006 yilda kelib ayollar bilan erkaklar orasidagi 
farq deyarli tenglashdi. Shu yilda mamlakatimizda 13167,6 ming ayollar, 13145,1 
ming erkaklar ro‘yxatga olingan, ya’ni, ayollar atigi 22,5 ming kishi ortiq, xolos.
Mamlakatimizda tabiiy o‘sishning yuqoriligi aholining yosh tarkibiga katta ta’sir 
ko‘rsatib kelmoqda. Shuning uchun ham aholi nisbatida yosh bolalar va 
o‘smirlarning salmog‘i katta. 1989 yilda o‘tkazilgan aholi ro‘yxati ma’lumotlari 
bo‘yicha mamlakatimiz aholisining 40,8 foizini 0-14 yoshdagi bolalar va 
o‘smirlar, 28,3 foizini 15-29 yoshdagilar, ya’ni umumiy aholining 69,1 foizini 
bolalar, o‘smirlar va mehnat qobiliyatiga ega bo‘lgan yoshdagilar tashkil 
etgan.Statistik ma‘lumotlarning ko‘rsatishicha, O‘zbekistonda XIX-asrning 2-
yarmi hamda XX-asr boshlarida aholi tarkibida erkaklar salmog‘i ancha yuqori 
bo‘lgan. 
Toshkent shahri aholisi miqdorida ayollar salmog‘i respublikaning o‘rtacha 
ko‘rsatkichidan yuqoriroq bo‘lib, 51,0 foizni tashkil etadi (2004). Buning asosiy 
sababi shahar aholisining milliy tarkibiga bog‘liq. Toshkent shahri aholisining 40-
45 foizni boshqa millat vakillari tashkil etadi, ularda ayollar miqdori erkaklarga 
nisbatan bir qadar yuqori. Bundan tashqari shahar joylarda erkaklar o‘limi qishloq 
joylarga nisbatan ancha yuqori. Masalan 1989 yilda O‘zbekistonda 50-54 
yoshdagi har 1000 ta erkak orasida qishloqda 10 tasi o‘lgan bo‘lsa, shaharda 
o‘lim 13 taga yetgan. Bu ko‘rsatkich 70-74 yosh guruhlarida 4962 ni tashkil etadi
Aholining ko‘payishida yoshlar, ayniqsa, 15-19, 20-24, 25-29 yoshli guruhlarning 
jinsiy tarkibi alohida ahamiyatga ega. Chunki aholi, asosan, mana shu yoshlarda 
nikohga kirib, oila quradi. 
Ma‘lumotlarning ko‘rsatishicha, dunyodagi juda ko‘p davlatlarda 15-30 
yoshlardagi ayollarga nisbatan erkaklarning soni biroz yuqoriligi kuzatiladi. Biroq 
Yevropa, Avstraliya, Amerika ning ba‘zi davlatlarida esa 59 yoshli guruhlardan 
boshlab erkaklar salmog‘i kamayib ketgan. Buning sababi, bu davlatlarda o‘g‘il 

---

bolalar o‘limining yuqoriligi dir. O‘zbekistonda asosiy nikohga kirish yoshlarida 
erkaklar va ayollar nisbati deyarli tengdir. Bu tenglik ayollarning tug‘ish yoshidagi 
guruhlarida ham davom etadi.O‘zbekistonda aholining yosh tarkibi uning 
demografik xususiyatlariga va turmush darajasiga bog‘liq. O‘zbekiston dunyoda 
tug‘ilish darajasi nisbatan yuqori bo‘lgan davlatlardan. Biroq o‘lkadagi 
tug‘ilishning yuqori darajasi hamma vaqt ham aholining muntazam ko‘payib 
borishini ta‘minlay olmagan. XX-asrning 1-yarmida O‘zbekistonda bolalar o‘limi 
yuqori bo‘lgan va tug‘ilgan bolalarning 50-60 foiz bolalik va o‘smirlik davridayoq 
nobud bo‘lishgan. Bu hol aholining yosh tarkibida ham ifodalanadi.