Navoiy davlat pedagigika instituti tabiiy fanlar fakulteti

H _TT O R’ H _TT O R’

1. 
   H II I I H li I
   

H^/N4C^/CnN^/C4C^/NnC^/C4N^/C4C - oh

R H ^H O R’’ H ^H O

100 gacha aminokislota qoldig’i saqlagan birikmalar peptidlar 100 tadan ortiq aminokislota qoldig’i saqlagan birikmalar oqsillar deb ataladi..

Aminokislotalarning birikish tartibi ularning ikki tarafida molekulalarni ajratib olish bilan aniqlanadi. Buning uchun aminokislotalar gidrolizga barqaror bo’lgan birikmalarga aylantiriladilar. Shu usul bilan ko’pchilik oddiy oqsillar misulin, inoglobin, ribonukleazalar va boshqalarning tuzilishlari aniqlangan. Juda ko’p oqsillar uchun aminokislotalarning qaytarilish tartibi aniqlangan.

Tabiatda organik birikmalarning shunday katta bir guruhi mavjudki, ularning tarkibida uglerod atomi bilan suv ma’lum bir nisbatda bo’ladi, ya’ni C_n(H₂O)_m. Bular oksialdegidlar yoki oksiketonlarga o’z xususiyatlari bilan yaqin turadilar.

Uglevodlar 2 katta guruhga bo’linadilar: 1) monosaxaridlar (monozlar) va 2) polisaxaridlar (poliozlar). Polisaxaridlar o’z navbatida ikkiga - shakarsimon (oligosaxaridlar) va shakarga o’xshamagan polisaxaridalrga bo’linadi.

Monosaxaridlar (monozlar)

Monozlar uglevodlarning eng oddiy vakillari hisoblanadi. Tabiatda ikki xil monozlar keng tarqalgan: pentozalar - C5H10O5 va geksozalar - C6H12O6. Monozlar oksialdegid (aldozalar) va oksiketonlar (ketozalar) ko’rinishida mavjud bo’ladilar.

Geksozalarning tabiatda ikki turi - glyukoza va fruktoza keng tarqalgan. Glyukoza oksialdegid, fruktoza esa oksiketon hisoblanadi.

Monozlarning tuzilishi. Glyukoza va fruktoza tuzilishini quyidagi reaksiyalar yordamida isbotlangan:

1. 
   Glyukoza va fruktoza vodorod yodid bilan qaytarilganda 2-yodgeksan hosil bo’ladi:
   

C₆H₁₂O₆ + 13HJ ► CH - CH - CH - CH - CH - CH + 6J₂ + 6H₂C

j

Bu glyukoza va fruktoza molekulasining to’g’ri zanjir hosil qilib tuzilganligini ko’rsatadi.

2. 
   Glyukoza oksidlanganda glyukon kislotani hosil qiladi:
   

C₆H₁₂O₆ + [O] ► CH₂ - CH - CH - CH - CH - COOH

^{6 12 6} L J I ² I I I I

OH OH OH OH OH

Bu reaksiya glyukozaning tuzilishida aldegid guruhini borligini isbotlaydi.

Fruktoza oksidlanganda vino va shavel kislotalar aralashmasi hosil bo’ladi:

COOH

_x=219:50=98,65g 111 17

^mo'^y“’ = М - m, 18

Mavzu: Metallarning umumiy xossalari Reja: 1. Metallarning olinish usullari 47

2.Metallarning tabiatda tarqalishi 47

3.Metallarning fizik kimyoviy xossalari 47

Fe + 2HC1 —> H₂ + FeCl₂ 50

Fransuz fizigi Gey-Lyussak (1778-1850) hajmiy (titrimetrik) analizni ishlab chiqdi. 53

Mavzu: Massalar ta’siri qonunining geterogen sistemalarga qo’llanilishi 58

„ I I 71

I I 71

I I 71

³ I 71

‘ ,x >^4,x 84

Jt 97

COOH

Bu fruktozaning tuzilishida keton guruhi borligini isbotlaydi.

Glyukoza va fruktoza 5 molekula sirka angidridi bilan ta’sir etib pentatsetil fruktozani va pentatsetil glyukozani hosil qiladi.

Bu ularning molekulasida 5 ta gidroksil guruhi borligidan dalolat beradi. Yuqoridagilarga asoslanib, glyukoza va fruktoza uchun quyidagi tuzilish formulalarini yozish mumkin:

*0

CH - CH - CH - CH - CH - c(

1. 
   ² I I I I ^NH
   

OH OH OH OH OH

CH -CH-CH- 'CH - C - CH

1. 
   ² I I I II I ²
   

OH OH OH OH O OH

Yuqoridagi formulalarga ko’ra, glyukoza va frnktoza aldegid va ketonlar xossalarini takrorlashlari kerak edi, lekin ular aldegid ketonlar uchun xos bo’lgan ko’pchilik reaksiyalarga kirishmaydilar. Masalan, glyukoza va frnktoza NaHSO3, fuksinsulfit kislota bilan reaksiyaga kirishmaydi. glyukoza va fruktozadagi 5 ta -OH guruhi bir xil xususiyatga ega bo’lishi kerak edi. Lekin ulardagi bitta -OH guruhi qolgan 4 tasidan farq qiladi. Glyukozaga CH3J va Ag₂O ta’sir ettirilganda pentametilglyukoza hosil bo’lsa, CH3OH va HCl ta’sir ettirilganda monometilglyukoza hosil bo’ladi. glyukoza va fruktoza alkillanganda ulardagi aldegid va ketonlarga xos xususiyatlar yo’qoladi. Yuqorida keltirilgan fikrlarga asoslanib glyukoza va fruktoza molekulalarini yarim atsetallar ko’rinishida yozish mumkin bo’ladi:

CH₂0H

I ²

C = О OH H -OH

H

HO-

H

CH₂OH

N TT	:^^0 ПТТ
H ТТП	OH
HO TT H	H
	OH ПТТ
H C	OH :h2oh

	ПТТ
	OH TT П
	H 0
	OH

H_N /ОН C

H-

HO-

H-

H

CH₂OH

	OH | TT О
	H ^0

ch₂oh

'/OH

H

HO

H

CH₂OH

Yarimatsetallar a-, P-, y- va 5-holatlardagi gidroksil guruhi hisobiga hosil bo’lishlari mumkin. 5-holatdagi gidroksillar hisobiga hosil bo’lgan yarimatsetallar barqaror bo’ladi. Karbonil guruhidagi kislorod va 5-uglerod atomidagi gidroksil vodorodi hisobiga hosil bo’lgan gidroksil guruhi glyukozid gidroksili deyiladi. Agar glyukozaning ochiq zanjirli tuzilishida 4 ta simmetirk uglerod atomi bo’lib, u 16 ta optik izomer hosil qila olsa, yarimatsetal shaklida 5 ta asimmetrik uglerod atomi bo’lib, u 32 ta optik izomer hosil qila oladi.

6-a’zoli kislorodli geterotsiklik birikma piran, 5-a’zoli kislorodli geterotsiklik birikma furan deb atalganligi sababli glyukoza va fruktoza hosil bo’lgan siklik yarimatsetallarni nomlashda ularni piran yoki furanning hosilalari deb qaraladi. Glyukozid gidroksili yuqoridagi tetraedrning o’ng tomonida bo’lsa a, chap tomonida bo’lsa P harflari bilan ko’rsatiladi.

^H\ *0 c'

H—	— OH
HO —	—H
H	—OH
H	OH

choh

^H\ TT