Navoiy davlat pedagigika instituti tabiiy fanlar fakulteti

O‘ZBEKISTON RE SPUBLIKASI OLIY VA O‘RTA MAXSUS TALIM VAZIRLIGI

NAVOIY DAVLAT PEDAGIGIKA INSTITUTI

TABIIY FANLAR FAKULTETI

KIMYO O'QITISH METODIKASI KAFEDRASI

«KIMYO»

Bilim sohasi:

Ta'lim sohasi: Bakalavriat yo'nalishi: 100000 - Gumanitar

110000 - Pedagogika

5110400 - Biologiya o‘qitish metodikasi

Navoiy-2017

O’UM o’quv fan dasturi va ishchi o’quv rejaga muvofiq ishlab chiqildi.


Tuzuvchi:
Kimyo o’qitish metodikasi kafedrasi dotsenti.k.f.n. D.A.Karimova o’qituvchi: M.Sh.Ahadov


Taqrizchi:
katta o’qituvchi X.M.Xolov

Ushbu o’quv-uslubiy majmua 5110400 - Biologiya o‘qitish metodikasi ta’lim yo‘nalishining DTS hamda O‘zbekiston Respublikasi Oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligining 2016 yil 25 avgustdagi 355 -sonli buyrug‘i bilan tasdiqlangan va 2 ilova bilan ro'yxatga olingan Kimyo fan dasturi asosida ishlab chiqildi.

O’UM “Kimyo o’qitish metodikasi” kafedrasining 2017 yil 28-avgustdagi 1- sonli yig’ilishida muhokamadan o’tgan va fakultet kengashida muhokama qilish uchun tavsiya etilgan.

Kafedra mudiri:
dots. D.A.Karimova

O’UM Tabiiy fanlar fakulteti kengashida muhokama etilgan va foydalanishga tavsiya qilingan (2017 yil -avgust 1- sonli bayonnoma).

dots. B.H.Kalonov
O’quv- uslubiy kengash raisi:

O’UM Navoiy davlat pedagogika instituti kengashida ko’rib chiqilgan va tasdiqlangan.

2017- yil “30” avgustdagi 1- sonli majlis bayoni.

Kelishildi: O’quv uslubiy boshqarma boshlig’i:

MUNDARIJA:

1	O’quv materiallari
2	Laboratoriya mashg’ulotlari
3	Mustaqil ta’lim mashg’ulotlari
4	Glossariy
5	Ilovalar
6	Fan dasturi
7	Ishchi fan dasturi
8	Tarqatma materiallar
9	Testlar
10	Baholash mezoni
11	O’UM ning elektron varianti

O’QUV MATERIALLARI

Mavzu: Kirish. Kimyo fani va uning vazifalari.

Kimyoning asosiy tushuncha va qonunlari

Reja:

1. 
   Anorganik kimyo fanining biologiya, fizika va boshqa fanlar bilan bog’liqligi
   
2. 
   Kimyo fanining shakllanishi va rivojlanishiga sharq mutafakkirlarining qo’shgan hissalari
   

Qadim zamonlardan odamlar tabiatdan o’zlari uchun zarur material va mahsulotlar olib kelishgan. Bunda kimyoviy jarayonlar bilib bilmagan holda ular uchun xizmat qilgan. Shu sabab kimyo faqat fan deb tanilib qolmasdan, asosan faoliyat sohasi hisoblaib kelingan. Kimyoning fanga aylanishi uchun bir necha ming yillar kerak bo’ldi. Moddani chuqur bilish va undan inson hayoti farovonligi yo’lida foydalanish kimyoning asosiy vazifasidir. Kimyoviy bilimlar ko’lami juda keng bo’lib u tabiatning asosini tashkil etgan elementlarni, shu elementlardan hosil bo’lgan turli - tuman oddiy va murakkab moddalarni hamda, ularning bir-biriga aylanishiga doir murakkab jarayonlarni o’rganadi.

Kimyo kerakli materiallarni va moddalarni - metallar, keramika, bog’lovchi moddalar, farfor, shisha, o’g’itlar, farmasevtik moddalar, kauchuk, plastmassa, sun’iy tola, yoqilg’i oziq-ovqat mahsulotlari va ko’pgina boshqa materiallar olishga yo’naltirildi. Buning uchun asosiy muammo- ya’ni ayni modda qanday kimyoviy elementlardan tashkil topgan va kerakli materiallarni olish uchun qanday o’zgartishlar qilish kerakligiga javob topish kerak.

Kimyo - moddalar, ularning tarkibi, tuzilishi, xossalari va bu o’zgarishlarni boshqarish usullaini o’rganadigan fandir.

Bundan kimyoning asosiy vazifalari birinchidan oldindan belgilangan xossali moddalar olish va sanoat ishlab chiqarishini jadallashtirishdan, chiqindisiz texnologiya yaratish va ikkinchidan kimyoviy o’zgarishlar energiyasidan foydalanish kelib chiqadi.

Modda materiyaning ma'lum sharoitda o’zgarmas fizik xossalarga ega bo’lgan ayrim bo’lagi hisoblanadi. Unga suv, qand, temir, ammiak va boshqalar kiradi. Moddalarda turli o’zgarishlar bo’ladi, buning oqibatida u boshqa moddaga aylanadi. Bunday o’zgarish kimyoviy jarayon deyiladi.

Materiyaning shakllari - maydon va modda bo’lib ular massa va energiyaga ega bo’ladi hamda korpuskulyar va to’lqinli harakat bilan xarakterlanadi. Modda zarrachalarining massasi bir xil, zichligi katta, maydon doimo to’lqinli harakatda bo’ladi ammo uning zichligi kichik. Kimyoviy reaksiya kimyoviy harakat shakllari bilan xarakterlanadi. Ularda - elementar zarrachalar, atom va molekulalar, assosiasiya va agregasiya natijasida hosil bo’lgan mahsulotlar bo’ladi. Zarrachalar - fotonlar (elektromagnit nurlar), leptonlar (elektronlar va myuonlar yengil zarrachalar) hamda yengil va og’ir zarrachalardan tashkil topgan adronlar - mezonlar (pion, kaon, mezon), barionlar (proton, neytron giperonlar) dan tashkil topgan bo’lib ular yuzlardan ortiqni tashkil qiladi. Kimyogarlar uchun atomlar asosini tashkil qilgan: - elektron, proton, neytron ahamiyatli hisoblanadi.

Materiyaning kimyoviy harakatiga kimyoviy energiya to’g’ri keladi.

Massa bilan energiya orasida o’zaro bog’lanish mavjud. Massa bilan energiya orasidagi miqdoriy bog’lanish borligini dastlab M. V. Lomonosov ko’rsatgan edi. M.V. Lomonosov tomonidan taklif qilingan massa va energiyaning saqlanish qonuni tabiatning fundamental qonunlaridan biridir.

Massa va energiyaning bog’liqligi A.Eynshteyn tomonidan ko’rsatilgan. (1905) Dunyodagi o’zgarishlar kimyo fanining rivojlanishini taqazo qilmoqda. Bularni biz quyidagilarda ko’rishimiz mumkin:

• 
  o’sish darajasi, (yangi mahsulotlar va yangi moddalar olish) nazariy bilimlardan, amaliyotning oldinga o’tib ketganligi:
  
• 
  axborot hajmining juda ko’payib ketganligi (lug’atlar, monografiyalar, jurnallar, yangiliklar va h.k.);
  
• 
  differensiallashish (har xil yangi bo’limlarning ochilishi, polimerlar kimyosi, metalloorganik birikmalar, fizikaviy kimyo kabi mutaxassisliklarning vujudga kelganligi);
  
• 
  kimyo fanining matematikalashtirilishi va unga EKM ni tadbiq qilinishi:
  
• 
  boshqa fanlar bilan aloqasining mustahkamlanganligi (matematika, fizika, biologiya, medisina, geologiya va K.k.);
  
• 
  nazariya va amaliyotning birgalikda rivojlanishini ta’minlash uchun kimyo va kimyoviy texnologiyaning yangi usullarning joriy qilinganligi ;
  
• 
  kimyoning boshqa jabhalardagi muammolarni ham hal etishga qaratilganligi va h.k.;
  

Kimyo fani kundalik turmushda kuzatilayotgan hodisalar va o’tkazilayotgan tajribalarning mohiyatini tushuntiradi. Kimyodagi nazariy apparat endi rivojlanib bormoqda lekin bu nazariyalarni hamma jarayonlarga ham qo’llab bo’lmaydi. Ba’zi nazariyalar takomillashmagan (ayniqsa kimyoviy bog’lar tuzilishi, moddalarning tuzilishi). Masalan: ksenon 8 gruppada joylashgan, lekin uning XeF₂, XeF₄ tarkibli birikmalari mavjud, bularni tajribada olgandan keyin bog’lar hosil bo’lishi tushuntirildi. Kripton va argon uchun bunday birikmalar hali olinmagan. Zamonaviy kimyoviy hodisalarni oldindan aytish uchun 4 xil nazariy tushunchalardan foydalanilmoqda:

• 
  kimyoviy termodinamika (kimyoviy muvozanat konstantasi, entropiya, entalpiya);
  
• 
  mavjud nazariy bilimlar asosida qanday hodisalar bo’lishi va ularning sifatini oldindan aytib berish yo’li faqat 2 holda O2 ^ Te, F ^ I qatorda qaynash va suyuqlanish temperaturasi oshadi.
  
• 
  Empirik bog’lanishlar (o’xshash, analog moddalarga qarab bazi bir xossalarni oldindan aytish mumkin bo’lgan, miqdoriy parametrlarni ham aytish mumkin).
  
• 
  Empirik bog’lanishlardan foydalanib sifatiy parametrlarni ham oldindan aytish mumkin: HClO ^HClO₂ ^HClO₃ ^HClO₄ qatorida kislotalik kuchi H₂ va O₂ miqdori qancha farq qilsa shuncha kuchli bo’lib boradi. Bu shundan dalolat beradiki, fanda yangilik qilish uchun juda katta mehnat kerak. Birgina pestisid xossasini namoyon qiluvchi modda olish uchun 14 mingga yaqin yangi moddalarni sintez qilishga to’g’ri kelgan
  

Kimyoning tarixiga nazar solsak eng avvalo insoniyat^tabiat^olov munosabatlarida bir xil predmetlarning yo’qolib ularning o’rniga boshqasi hosil bo’lganligiga guvoh bo’lamiz. Masalan: loyni qizdirib unga qattiqlik berish, ganchkorlikni vujudga keltirdi. Rudalardan metallarni eritib olib, metallardan qotishmalar olib metallurgiya sanoati vujudga keldi.

Eng birinchi kimyoviy reaksiya olovda moddalarning bir - biriga o’tishi bo’ldi, shuning uchun kimyo tarixchilaridan biri Figurovskiy olov o’ziga yarasha kimyoviy laboratoriyadir deydi.

Bizning eramizgacha 1000 yil oldin qadimiy Yegipitda - keramika, lazir, shisha, oxra buyog’i, indigo, pigmentlar ishlatilgan. Shuning uchun Fransuz kimyogari Bertlo kimyoni yegipitcha "xemi"deb atadi (hunarmandchilikni rivojlantirgan odamlarni xemi deb atagan). Grek alximigi Zosima kimyo - oltin va kumush yasash san’ati (xemia metall quyish san’ati) degan so’zdan olingan deydi. Kimyo so’zining ma’nosi haqida turlicha fikrlar mavjud. "Ximiya" (grekcha) - "Xyumos" so’zidan olingan bo’lib "Sharbat" deganidir, yoki "Xima" (grekcha) - quyma metall deganini anglatadi.

"Xyuma" - "Quyish", "Oqim", "Ximevsis" - aralashtirish, xitoycha "Kim" - oltinni bildiradi. Qadimgi Yegipitcha "chemi" - qoratuproq, Yegipitni nomi rimcha "Ximiya" - nodirmas metallarni oltin va kumushga aylantirish san’atidir.

"Xemiya" - Yegipitcha" oltin va kumush olish san’atidir. "Ximoyya" - so’zi juda qadimgi tushunchalar bilan bog’langan bo’lib,-"quyish", "tindirish" ni bildiradi.

Hozirgacha "Kimyo" so’zining kelib chiqishi haqida aniq bir fikr yoki ma’lumotlar yo’q.

Dunyo kimyogar olimlari kimyo tarixini 5 ta katta davrga bo’lishni taklif qildilar.

1. 
   Kimyoning alkimyodan avvalgi davri Bu davr dunyoda madaniyat boshlanishidan tortib to IV asrga qadar davom etgan. Bu davrda tajribada qo’lga kiritilgan bilimlar avloddan avlodga o’tib kelgan. Insonlar juda qadim zamonlardan beri oltin, simob, kumush, oltingugurt kabi elementlarni, osh tuzi, achchiqtosh kabi murakkab moddalarni yaxshi bilganlar.
   
2. 
   Kimyoning - alkimyo davri
   

Kimyoning ikkinchi - alkimyo davri VI asrdan XVI asrgacha qadar davom etadi. Bu davrda yashagan kimyogarlar falsafa toshining sehrli kuchlariga ishonib, uni izlaganlar. Yevropada VIII asrda “alkimyo” davri boshlanadi. O’sha zamondagi ishlab chiqarish toqazosiga ko’ra Yevropa uchun kerakli mahsulotlarni Osiyo mamlakatlaridan sotib olish uchun oltin zarur edi.

3. 
   Kimyoviy bilimlarning birlashish davri Kimyoviy bilimlarning birlashish davri uchinci davr bo’lib u XVI-XVIII asrlarda faoliyat olib boradi. Bu vaqtda kimyoda tibbiyot kimyosi, pnevmatik kimyo (gazlar kimyosi), flogiston nazariyasi, M.V.Lomonosov va A.L. Lavuazening flogistonni rad etuvchi sistemalari yaratilgan. 1661 yilda ingliz olimi R. Boyl (1627­1691) alkimyogarlarning elementlarini o’zining «Ximik - skeptik» degan asarida qattiq tanqid qildi. U «Element» tushunchasiga deyarli to’g’ri ta'rif berdi. U murakkab moddalar parchalanganda hosil bo’ladigan oddiy moddalarni element deb atadi. Lekin R. Boyl o’sha zamonda to’plangan amaliy ma'lumotlarni izoh qila oladigan umumiy nazariyani yarata olmadi. 1700 yilda G. Shtal (1659-1734) tomonidan yonish, oksidlanish qaytarilish jarayonlarini noto’g’ri izohlovchi flogiston nazariyasi ilgari surildi. Buning natijasida kimyo alkimyo davridan yangi davrga- flogiston nazariyasi davriga o’tdi. Flogiston nazariyasining tarafdorlariga kimyogar - pnevmatiklar deb nom berildi. Ular qatoriga J. Pristli, G. Kavendish,
   

K. Sheeli va boshqalar ham kiradi. Pnevmatiklar juda ko’p gazlarni kashf etishga muvaffaq bo’ldilar. Flogiston nazariyasining asosiy kamchiligi-metall oksidining toza metallga qaraganda og’irroq ekanligida edi, chunki yonuvchi moddadan flogiston chiqib ketgach qolgan modda engilroq bo’lib qolishi kerak edi. Shuning uchun ular «Flogiston-manfiy og’irlikka ega» degan noto’g’ri fikrni ilgari surishdi.

4. 
   Miqdoriy qonunlar yaratilish davri
   

Kimyo tarixidagi to’rtinchi davr miqdoriy qonunlar yaratilish davri hisoblanadi.

XVII asrda kimyoning asosiy vazifalaridan biri tabiiy minerallar tarkibi va xossalarini o’rganish bo’ladi. XVIII asrda esa kimyoviy elementlar o’zaro xoxlagan miqdorda birika oladimi degan muammoni hal etishda boshlang’ich moddalar va mahsulotlar orasidagi miqdoriy nisbatlarni o’rganish, olingan ma'lumotlarni qayta ko’rib chiqishga va J. Prust bilan K.Bertole orasidagi ko’p yillik munozarani Prust foydasiga hal etilishiga va tarkibning doimiylik qonunini ta'rif etilishiga olib keldi. A.L.Lavuazening kislorod nazariyasi hamda tarkibning doimiylik qonuni XIX asr boshlanishida taraqqiy etgan kimyoviy tahlil imkoniyatlari boshlang’ich moddalar bilan bir qatorda mahsulotlar tarkibini mukammal o’rganishni, minerallar tarkibini chuqur bilishni, yangi elementlar kashf etishni, ularning xossalarini chuqur o’rganish kabi muhim amaliy ishlarni rivojlantirishga sabab bo’ldi

5. 
   Kimyoning - hozirgi zamon davri
   

Kimyoning beshinchi - hozirgi zamon davri XIX asrning 60-yillaridan boshlanib hozirgi kunga qadar davom etmoqda. Bu davrni “Kimyoning oltin davri” deb ham atashadi bunda davriy sistema, stereokimyo nazariyasi, atom tuzilishi nazariyasi yaratildi, kimyoviy bog’lanish va valentlikning haqiqiy ma'nolari yoritildi, kimyo bilan tabiiy fanlar chegarasidagi sohalar vujudga keldi, sintetik kimyo katta muvaffaqiyatlarga erishdi.

O’zbekistonda va umuman Markaziy Osiyoda kimyoning keyingi yillarida taraqqiy etishini quyidagi 5 davrga bo’lish mumkin.

1. 
   Birinchi davr 1920 yilgacha davom etgan bo’lib bunda faqat tabiiy suvlar, qazilma boyliklar va yonuvchi materiallarni tahlil qilish ishlari olib borildi. Shu bilan birga 1870 yilda Toshkentda N.Teyx tashabbusi bilan birinchi kimyo laboratoriyasi tashkil qilindi.
   
2. 
   1920 yildan 1933 yilgacha bo’lgan vaqtni o’z ichiga olgan ikkinchi davrda- 1920 yilda O’rta Osiyo davlat universiteti ochildi va katta ilmiy ishlarga tayyorgarlik olib borildi hamda yuqori ixtisosli kimyogarlar tayyorlana boshlandi.
   
3. 
   1933 yildan 1941 yilgacha davom etgan davrda kimyoning turli sohalarida ko’plab ilmiy ishlar nashr qilindi va kimyo sanoati qurilishiga kirishildi.
   
4. 
   1941-1945 yillarni o’z ichiga olgan davrda Markaziy Osiyoga vaqtinchalik ko’chib kelgan kimyo institutlari, kimyo zavodlari kimyogarlari bilan mahalliy kimyogarlar orasida hamkorlik va aloqa kuchaydi, ular amaliy ishlarni hamkorlikda hal qilishdi.
   
5. 
   1945 yildan boshlab to shu kungacha davom etayotgan beshinchi davrda O’zbekiston kimyo fanining yirik darg’alari S.Yu.Yunusov, O.S.Sodiqov, I.P. Sukervannik, X.U.Usmonov, K.S.Ahmedov, A.Sultonov, M.N.Nabiev, A.Asqarov,
   

S.Sh.Rashidova, N.A.Parpiev va boshqa olimlar rahbarligida ilmiy tekshirish institutlarida, oliy maktablarning kafedralarida kimyoviy izlanishlar taraqqiy etdi.

Kimyoning quyidagi stexiometrik qonunlari mavjud.

Moddalar massasining saqlanish qonuni M.V.Lomonosov og’zi suyuqlantirib bekitilgan idishlarda metallarni qattiq qizdirish tajribalarini o’tkazib, moddalarda bo’ladigan kimyoviy o’zgarishlarning asosiy qonunini kashf etdi. Bu qonun moddalar massasining saqlanish qonuni deyiladi va hozirgi vaqtda quyidagicha ta'riflanadi: Reaksiyaga kirishayotgan moddalarning massasi reaksiya natijasida hosil bo’ladigan moddalarning massasiga hamma vaqt teng bo’ladi. Lomonosov bu qonuni birinchi marta 1748 yilda ta'rifladi.

1789 yilda esa moddalar massasining saqlanish qonuni fransuz kimyogari Lavuaze tomonidan kashf etildi (Lomonosov ishidan bexabar) Lavuaze kimyoviy reaksiyalarda moddalarning umumiy massalaridan tashqari o’zaro ta'sir qiluvchi moddalar tarkibiga kiruvchi elementlarning massalari ham saqlanib qolinishini ko’rsatadi.

1905yilda Albert Eynshtyeyn (nemis olimi) jism massasi (m) bilan uning energiyasi (Ye) orasida bog’lanish borligini ko’rsatadi va bog’lanishni quyidagi tenglama bilan ifodalaydi: E = mc²

Bu tenglamadagi c-vakuumdagi yorug’lik tezligi (2,997925x108m/s yoki taxminan 300000km/s ga teng). Enshtienning bu tenglamasi mikrozarrachalar (masalan, elektronlar, protonlar) uchun ham taalluqlidir.

Kimyoviy reaksiyalar natijasida doimo ma'lum miqdorda energiya ajralib chiqadi yoki yutiladi. Ammo kimyoviy reaksiyalarda ajraladigan yoki yutiladigan energiya miqdorlariga to’g’ri keladigan massa miqdori nihoyatda kam bo’lganligidan uni o’lchash qiyin. Shu sababli kimyoviy reaksiyalarda energiyaga aylanib ketadigan massa hisobga olinmaydi.

Moddalar massasining saqlanish qonuni kimyo uchun nihoyatda muhim ahamiyatga ega. Moddalarning o’zgarishi to’g’risidagi butun ta'limot ana shu qonunga asoslanadi. Kimyogar bu qonundan oydalanib, o’zi bajargan tekshirishlarning to’g’ri yoki noto’g’riligini doimiy tekshirib ko’ra oladi, chunki tajribadan avval olingan moddalar og’irligining tajribadan keyin hosil bo’lgan moddalar og’irligiga teng kelmay qolishi tekshirishda xato qilinganligini ko’rsatadi.

Tarkibning doimiylik qonuni Lomonosovning moddalar tuzilishi haqidagi fikrlarini o’sha zamon olimlari tushunmadilar. Bu fikrlarni o’sha davrda tajriba yo’li bilan tekshirish imkoniyati yo’q edi. Shu sababli atom-molekulyar ta'limot rivojlanmadi. Chunki o’zaro ta'sir etuvchi moddalar bilan ta'sirlashuv natijasida hosil bo’ladigan moddalar orasidagi nisbatni tushuntirib beruvchi qonunlar hali kashf qilinmagan edi. Bu qonunlar faqat XVIII asrning oxiri va XIX asrning boshlarida kashf etilgan.

A.Lavuaze 1787 yilda karbonat angidrid gazini 10 xil usul bilan hosil qildi va bu usullarning barchasida olingan gaz tarkibidagi uglerod bilan kislorod massalari orasidagi nisbat bir xil (3:8) ekanligini aniqladi. Shundan keyin har qanday kimyoviy toza birikmalarni tashkil etuvchi elementlarning massalari o’zgarmas nisbatda bo’ladi, degan xulosaga kelindi.

1803 yilda fransuz olimi Bertlo qaytar reaksiyalarga oid tajribalari asosida kimyoviy reaksiyalar natijasida hosil bo’ladigan birikmalarning miqdoriy tarkiblari reaksiya uchun olingan dastlabki moddalarning massa nisbatlariga bog’liqdir, degan xulosaga keldi. Fransuz olimi Prust Bertloning yuqoridagi xulosasiga qarshi chiqdi. U kimyoviy toza moddalarni puxta tahlil qildi: toza birikmalarning miqdoriy tarkibi bir xil bo’lishini juda ko’p tahlillar bilan isbotladi. Prust bilan Bertlo orasidagi munozara 7 yil davom etdi.

Tarkibning doimiylik qonuni Prustning surma sulfidni sintez qilishida ayniqsa yaqqol tasdiqlandi. Bu modda ikki yo’l bilan: a) surma bilan oltingugurtning ta’siridan, b) surmaning kinovarga ta’siridan, reaksiyaga kirishuvchi moddalar miqdori istalgan nisbatda o’zgartirilgan holda ham olinishi mumkinligini ko’rsatdi:

Surma + oltingugurt = surmasulfid,

Surma + kinovar = surmasulfid + simob

Surma sulfid uchuvchan bo’lmaganidan tegilda qoladi, xolbuki ayni bir vaqtd a surma, oltingugurt yoki kinovar va simobning ortiqchasi uchib ketadi. Beshta tajribadan aniqlangan ma’lumotlar quyida keltirilgan.

Surmasulfidning beshta namunasidan har biri tarkibiga qancha qism surma va qancha qism oltingugurt kirganligini hisoblab chiqish uchun har bir tajribada dastlabki moddalardan qaysi biri kamroq miqdorda olinganligi va binobarin, reaksiyaga qoldiqsiz, to’liq kirishganligini aniqlash zarur; bu masalani hal qilishda beshinchi ustunda ko’p marta takrorlanadiganini bir son 135 “kalit” bo’lib hisoblanadi. Har bir tajribada surma sulfidning tarkibi aynan bir xil: 26% oltingugurt va 74% surmadan iborat bo’lib chiqavermaydi.

Prust tarkibining doimiyligi qonunini obrazli qilib bunday ta’riflangan: “Tabiat ximiyaviy birikma uchun doimiy tarkib bag’ishlangan va shu bilan uni aralashmaga qaraganda mutlaqo boshqacha o’ringa qo’ygan. Yerning bir qutbidan ikkinchi qutbigacha bo’lgan joylarda birikmalar bir xil tarkib va bir xil xossalarga ega. Janubiy yarim shardagi temir (III)-oksid bilan shimoliy yarim shardagi temir (III)- oksid bilan shimoliy yarim shardagi temir (III)-oksid o’rtasida hech qanday farq yo’q. Sibirdagi malaxit bilan Ispaniyadagi malaxitning tarkibi aynan bir xil. Butun dunyoda faqat bir xil kinovar bor, xolos...”

Ko’pchilik olimlar Prust xulosalarini yoqladilar va natijada 1808 yilda kimyoning asosiy qonunlaridan biri tarkibning doimiylik qonuni kashf etildi. U quyidagichata'riflanadi. Har qanday kimyoviy toza birikma olinishi usulidan qat’iy nazar o’zgarmas miqdoriy tarkibga ega. Masalan, toza suv-H₂O tarkibida

11. 
    11% vodorod va 88,99% kislorod bo’ladi.
    

Karbonat angidrid -CO₂ tarkibida 27,29% uglyerod va 72,71% kislorod bo’ladi.

Tarkibning doimiylik qonunini hamma moddalar uchun qo’llash mumkin emas. Masalan, izotoplarda ayni modda tarkibiga kiruvchi elementlarning massalari orasidagi nisbat faqat bu elementlarning izotop tarkibi o’zgarganda birikmalarning miqdoriy tarkiblari ham o’zgaradi. Masalan, og’ir suv tarkibida 20% ga yaqin vodorod bo’lsa, oddiy suv tarkibida faqat 11% vodorod bo’ladi.

Tarkibning doimiylik qonuniga faqat molyekula holidagi gaz, suyuqlik va oson suyuqlanadigan qattiq moddalar bo’ysunadi. Atom tuzilishiga ega bo’lgan moddalar va yuqori molekulyar birikmalar bu qonunga buysunmasligi mumkin. Bertolening o’zgaruvchan tarkibli birikmalar mavjudligi haqidagi ta'limotini XX asrning boshlarida akademik N.S.Kurnakov rivojlantirdi. U qotishma va eritmalar haqiqatan ham o’zgaruvchan tarkibli birikmalar deb atadi. Masalan, vismutni talliy bilan hosil qiladigan birikmalarida talliyning bir og’irlik massasi to’g’ri kelishi mumkin.

XX asrning 30-yillarida bertolidlar faqat metallarning bir-biri bilan hosil qiladigan birikmalardagina kuzatilmasdan, ularning tabiiy birikmalar orasida ham uchrashi aniqlandi. Masalan, oksidlar, metallarning oltingugurt, azot, uglerod, vodorod bilan hosil qiladigan birikmalari orasida bertolidlar uchrashi mumkin.

Karrali nisbatlar qonuni Ingliz olimi J.Dalton 1804 yilda moddaning tuzilishi haqidagi atomistik tasavvurlarga asoslanib, karrali nisbatlar qonunini ta'rifladi: Agar ikki element o’zaro birikib bir necha kimyoviy birikma hosil qilsa, elementlardan birining shu birikmalardagi ikkinchi elementning bir xil massa miqdoriga to’g’ri keladigan massa miqdorlari o’zaro kichik butun sonlar nisbatida bo’ladi.

Misol sifatida azot oksidlari

N2O	28	:16	14	: 8	1	: 1
NO	14	:16	14 :	16	1 :	2
N2O3	28	:48	14	4 :2	1	:3
NO2	14	2 :3	14	: 32	1	: 4
N2O5	28	0 :8	14	: 40	1	: 5

Dalton metan va etilen gazlarining tarkibiga e'tibor berdi: metan tarkibida 75% uglerod va 25% vodorod bo’lib, unda 1 massa qism vodorodga 3 massa qism uglerod to’g’ri keladi.

Etilen tarkibida esa 85,71% uglerod va 14,29% vodorod bor, bu moddada 1 massa qism vodorodga 6 massa qism uglerod to’g’ri keladi. Demak, bu birikmalarda 1 massa qism vodorodga to’g’ri keladigan uglerod miqdorlari o’zaro 3:6 yoki 1:2 nisbatda bo’ladi.

Ekvivalent. Ekvivalentlar qonuni

Ingliz olimi J. Dalton elementlar muayyan miqdorlardagina o’zaro birika oladi, degan fikrni aytdi va bu miqdorlarni «birikuvchi miqdor»lar deb atadi. Ammo keyinroq bu termin o’rniga ekvivalent termini qabul qilindi (ekvivalent so’zi «teng qiymatli» demakdir, bu terminni kimyoga 1814 yildaValloston kiritgan).

Elementning bir massa qism vodorod yoki sakkiz massa qism kislorod bilan birika oladigan yoki shularga almashina oladigan miqdoriuning ekvivalenti deb ataladi. Masalan, kalsiyning ekvivalenti 20 ga teng, 8 massa qism kislorod bilan qoldiqsiz birikadi (CaO).

Elementning ekvivalentini uning vodorod yoki kislorod bilan hosil qilgan birikmasi tarkibi orqali yoki vodorodga almashinishi orqali hisoblab topiladi. Shuni ham aytish kerakki, biror elementning ekvivalentini vodorod yoki kislorod orqali

aniqlash shart emas, ekvivalenti ma'lum bo’lgan biror element bilan hosil qilgan birikmasi yordamida ham aniqlasa bo’ladi.

Ekvivalent tushunchasi murakkab moddalarga ham tadbiq qilinadi. Murakkab moddada vodorodning bir ekvivalenti bilan yoki umuman boshqa har qanday moddaning bir ekvivalenti bilan reaksiyaga kirishadigan miqdori shu murakkab moddaning ekvivalenti deb ataladi.

Tahlil va hisoblashlarda, umuman turli reaksiyalarda, ko’pincha elementlar, kislotalar, asoslar, tuzlarning ekvivalentlarini hisoblashga to’g’ri keladi.

Elementning ekvivalenti uning atom massasini valentligiga bo’lish bilan hisoblanadi, elementning atom massasi ekvivalentining valentligiga ko’paytmasiga tengdir.Valentligi o’zgaruvchan elementlarning ekvivalentlari ham o’zgaruvchan bo’ladi.

Kislota ekvivalentini hisoblash uchun molekulyar massasini kislotaning negizligiga bo’lish kerak, masalan: