Navoiy davlat pedagigika instituti tabiiy fanlar fakulteti

PbS + 4H₂O₂ = PbSO + 4H₂O

7. 
   guruhning asosiy guruhcha elementlari
   

Reja:

1. 
   Ularning umumiy tavsifi.
   
2. 
   Ftor, uning tabiiy birikmalari
   
3. 
   Ftorning fizikaviy va kimyoviy xossalari Davriy sistemaning VII gruppa p-elementlari
   

Davriy sistemaning VII gruppaning asosiy gruppachasi elementlariga ftor, xlor, brom, yod, astat elementlari kiradi. Qo’shimcha gruppacha elementlariga marganes Mn, texnisey Tc va reniy Re lar kiradi. VII^A gruppa elementlariga galogenlar deyiladi.

Galogenlar grekcha so’z bo’lib ”tuz tug’diruvchi” degan ma’noni anglatadi. Bu galogenlarni tipik tuzlar hosil qilish qobiliyatlari bilan tushuntiriladi. Haqiqatdan ham ular metallar bilan birikib tuzlar hosil qiladilar.

Galogenlar XIII-XIX asrlarda ochilgan bo’lsada, ularning birikmalari o’rta asrlarda ma’lum edi. Xlor 1774-yil, K.Sheele, yod 1811-yil B.Kurtua, brom 1826-yil

A. Balar, 1886-yil A.Muassan, ftorni flyuorit CaF2 dan ajratib olgan. Astatni 1940-yil

4. 
   Segre va boshqalar ²₈⁰₃⁹Bi' iziotopini a-zarracchalar bilan nurlantirib oladi.
   

²₈⁰3⁹B + 4He^²1At +2jn Uning eng barqaror izotopi ²¹¹At bo’lib, yarim emirilish davri T1/2=83 soat. Yer qobig’ida bor yug’i 30 gramm astat bor. Suyuqlanish temperaturasi tc-300⁰C, t-3700°C. Kimyoviy xossasi bo’yicha astat yodga va poloniyga o’xshaydi. Astatda metallik xossalari bo’yicha bir muncha yaxshi ifodalanganligi uchun unga “metallik galogen” ham deyiladi.

Galogenlarning eng muhim xossalari quyidagi jadvalda keltirilgan. Jadvalda keltirilgan natijalardan ma’lumki, F^J (At) qatorida yorqin ifodalangan metalmaslik xossasidan (ftor) metallik (At) xossasiga o’tish kuzatiladi. Yod ham o’zining ayrim xossalarida metallik xossasini namoyon qiladi. Shu sababli kristallik yodga, metallik yod deyilishi ham shundan kelib chiqqan. Galogenlar 2 atomli molekulalar holida barqarordir. Galogenlarning suyuqlanish va qaynash temperaturalari elementning tartib raqami ortishi bilan kuchayadi. Barcha galogenlar uchun umumiy bo’lgan tashqi energetik pog’onalarining elektron formulasi ns2 np5 ko’rinishida bo’ladi.

Ularning elektron formulasi quydagicha

F 1s²2s²2p⁵; Cl 2s²2p⁶3s²3p⁵; Br 3s²3p⁶3d¹⁰4s²4p⁵;

1. 
   4s²4p⁶4d¹⁰5s²5p⁵; At 4s²4p⁶4d¹⁰4f¹⁴5s²5p⁶5d¹⁰6s²6p⁵;
   

Tashqi elektron qobug’idagi elektronlarning soni 7 ta bir xil shuning uchun ham xossalari ham bir-birisiga o’xshash bo’ladi.

VII gruppa p-elementlarining xossalari

Xossalari	F	Cl	Br	I	At
artib raqami	9	17	35	53	85
Nisbiy atom massasi	18,988	35,453	79,909	126,907	[210]
Valent elektronlari	2s^22p^5	3s^23p^5	4s^24p^5	5s^25p^5	6s^26p^5
Atom radiusi, nm	0,064	0,099	0,114	0,133
Ion radiusi E^- nm	0,133	0,181	0,195	0,220	0,230
Ion radiusi E^7+ nm	-	0,026	0,039	0,05	0,62
Elektronga moyilligi, eV	3,6	3,8	3,54	3,29
Ionlanish energiyasi E ^	17,42	12,97	11,84	10,54	9,20
E+eV	4,10	2,83	2,74	2,21	1,90
Nisbiy elektromanfiyligi	-220	-101	-7	+133	+227
Suyuqlanish harorati ^0C	-188	-35	+59	+184	+317
Qaynash harorati ^0C	1,11	1,57	3,14	4,94	-
zichligi g/sm^3	(gaz)	(gaz)	(suyuq)	(qattiq)	Yaltiro
Oddiy sharoitda fizik	Sarg’ish	yashil	qizil	binafsh	q qattiq
holati	yashil	sariq	qo’ng’ir	a
	6,610^-2			kristall	-
		1,7^.10^-2	2,110^-4	410^-5
yer po’stlog’idagi massasi,	-1				-1, +1, +3,
%		-1, +1, +3, +5,	-1, +1, +3, +5, +7	-1, +1, +3,	+5, +7
Birikmalaridagi		+7		+5, +7
oksidlanish darajasi

Jadvaldan ma’lumki F-Cl-Br-I-At qatorida atom radiuslari kattalashib boradi, ionlanish energiyalari, esa kamayib boradi. Bu holat ularda metalmaslik xossasining kamayib borishidan dalolat beradi. Haqiqatdan ham ftor eng kuchli metallmas At- da ozgina metallik xossa ham namoyon bo’ladi. Galogenlar tabiatda erkin holda uchramaydilar.

Ftor

Ftorning elektron tuzilishi qo’zg’almagan holda quyidagicha bo’ladi.

1s² 2s²2p⁵. Ftor eng kuchli elektromanfiy element bo’lib, oksidlanish darajasi

• 
  1. Ftor tabiatda faqat kimyoviy bog’langan, asosan minerallar holida uchraydi. Yer po’slog’ining (litosferaning) 0,66% massasiiini tashkil etadi. Keng tarqalgan minerallaridan: CaF₂- plavik shpati (flyuorit), Na₃AlF₆- kriolit va 3Ca₃(PO₄)₂ CaF₂ yoki Ca₅(PO₄)₃F-ftorapatit. U odam va hayvon organizmida - suyak va tish emalida uchraydi, isne’mol qilayotgan ichimlik suvi tarkibida ftorning kam bo’lishi tish kareisini kuchaytiradi. Eruvchan ftoridlar zaharli, ko’pgina ftororganik birikmalar CCI2F2 aksincha inson organizmi uchun mutlaqo zaharsiz, ammo ulardan ayrimlari monoftor sirka kislotasi CH₂FCOOH zaharli. Organizmga u ichimlik suvi orqali tushadi. (norma 1 l da 0,8 mg). O’simliklardan ftorga boyi sarimsoq va chechivisadir. Tabiatda faqat bitta izotopi ¹³F uchraydi. (sun’iy 16 va 21 izotoplari olingan). Ftor ikki atomdan iborat F₂. Ftor eng aktiv metallmas bo’lganligi uchun, biror element ham undan F^- ionidan elektronni olaolmaydi, uni elektroneytral holatgacha oksidlayolmaydi. Laboratoriya va sanoatda ftor olishning eng qulay usuli vodorod ftoriddagi suyuqlanmasini elektroliz qilishdir. Elektrod anod maxsus grafit yoki metallik nikeldan foydalaniladi. Elektrolizyor apparati magniy yoki misdan tayyorlanadi. Elektroliz paytida bu metallarning sirti himoyalovchi ftoridli plyonka bilan qoplanadi. Shuning uchun ham F₂ suyuq HF ni yoki kaliy gidroftoridni - KHF₂ suyuqlanmasini elektroliz qilib olinadi.
  

KF ning suyuqlanish temperaturasi 700 C, KHF₂ niki 200C. Elektrolizga amalda HF uchraydi, KF esa suyuqlanmani elektr o’tkazuvchanligini ta’minlaydi.