Navoiy davlat konchilik instituti "avtomatlashtirish va boshqaruv" kafedrasi

асосий белгилар 
қуйидагилардир: 

Динамик жараёнларнинг узлуксизлиги ёкидискретлиги; 

Созлаш жараёни динамикасини тасвирловчи
тенгламаларнинг чизиқли ёкичизиқсизлиги. 
Биринчи белги бўйича қуйидаги АБТларни фарқлаш мумкин: 

Узлуксиз таъсиртизимлари; 

Дискрет таъсир тизимлари
(импульсли варақамли); 

Релели таъсиртизимлари. 
Иккинчи белгига кўра узлуксиз ва дискрет таъсир тизимлари 
чизиқли 
ва 
чизиқсиз тизимлар
га ажралади. Релели таъсир тизимлари эса тўласинча чизиқсиз 
тизимлар категориясигакиради. 
Узлуксиз таъсир тизими 
деб шундай тизимга айтиладики, унинг ҳар бир 
бўғинида кириш миқдорининг вақт бўйича узлуксиз ўзгаришига чиқиш 
миқдорининг узлуксиз ўзгариши мос келади. 
Дискрет таъсир тизими 
деб шундай тизимга айтиладики, унинг ҳеч 
бўлмаганда бирорта бўғинида кириш миқдори узлуксиз ўзгарганда чиқиш 
миқдори узлуксиз ўзгармайди, балки қандайдир вақт оралиқларидан сўнг 
пайдо бўлувчи алоҳида импульслар кўринишида бўлади. Узлуксиз кириш 
сигналини импульслар кетма-кетлигига айлантирувчи бўғинга 
импульсли бўғин 
дейилади. 
Дискрет автоматик тизимларга 
импульсли созлаш тизимлари 
(яъни 
импульсли бўғинли тизимлар), шунингдек 
рақамли ҳисоблаш қурилмаларига 
эга 
тизимлар киради. Булар чиқишда ҳисоблаш натижасини дискрет тарзда, муайян 
вақт оралиқларидан сўнг, кириш миқдорларининг дискрет соний қийматлари 
кўринишида беради. 
Релели таъсир тизими 
деб шундай тизимга айтиладики, унинг ҳеч 
бўлмаганда битта бўғинида, кириш миқдорининг узлуксиз ўзгаришида, кириш 
миқдорининг қийматларидан боғлиқ бўлган чиқиш миқдори жараённинг баъзи 
нуқталарида сакрашсимон ўзгаради. Бундай бўғин 
релели бўғин 
дейилади. 
Энди автоматик тизимларни синфлаштиришнинг иккинчи белгисига 
мурожоат қиламиз. 
Чизиқли тизим 
деб шундай тизимга айтиладики, унинг барча 
бўғинларининг динамикаси чизиқли тенгламалар(алгебраик, дифференциал ёки 
айирмали) билан тўлиқ ифодаланади. Чизиқли тизимларга суперпозиция 
принципи қўлланилади. Бу принципга кўра чизиқли тизимнинг ихтиёрийкириш 
таъсирига мос чиқиш сигналини унинг муайян элементар 
кириш кўрсатадиган реакцияси орқали аниқлаш мумкин. 
таъсирларга 
Агар тизимнинг барча бўғинлари динамикаси оддий чизиқли дифференциал 
тенгламалар билан ифодаланса, бу тизимга 
оддий чизиқли тизим 
дейилади. 
Агарбирорбўғиндинамикасихусусийҳосилаличизиқлидифференциал 
тенглама(масалан, қувурлар тармоғидаги ёки электр
тармоғидагитўлқинли 
жараёнлар) билан ифодаланса, у ҳолда шу бўғин қатнашган тизимга 
тарқалган параметрли чизиқли тизим 
дейилади. Агар тизим бирор бўғинининг 
динамикаси кечикишли аргументли чизиқли тенглама билан берилса, бундай 
тизимга 
кечикишли чизиқли тизим 
дейилади. 
Чизиқли импульсли тизимлар 

---

динамикаси чизиқли айирмали тенглама билан ифодаланади. Бу кўринишдаги 
барча тизимлар оддий чизиқли тизимдан фарқли ҳолда 
махсус чизиқли тизимлар 
дебайтилади. 
Чизиқсиз тизим 
деб шундай тизимга айтиладики, унинг ҳеч бўлмаганда 
бирорта бўғинининг динамика тенгламасида чизиқлилик бузилади. 
Автоматик тизимларнинг тадқиқи, унга керакли ҳисоблаш ишларини 
бажаришда ва синтез қилишда шуни эътиборга олиш лозимки, оддий чизиқли 
тизимлар учун назария ва турли амалий усуллар тўлароқ ишлаб чиқилган. 
Одатдатизимнингбарчабўғинларидинамикатенгламалариниоддийчизиқли 
тенгламаларга келтиришга ҳаракат қилинади. Фақат бунинг
иложибўлмаган 
б
аъзи 
ҳолларда 
ёки
бирорақсад 
билан
махсус 
бўғин киритилганда 

---

бўғинларнинг 
ўзига 
хос 
хоссалари ҳисобга олинади.
Махсус 
чизиқли 
ва 
чизиқсиз 
бўғинларнинг 
киритилиши 
тизимнинг 
яхши 
сифат 
кўрсаткичларига эга бўлишига имкон бериши мумкин. Айниқса махсус 
киритиладиган чизиқсиз бўғини бор тизимлар ва дискрет тизимлар катта 
имкониятларга эга. Шулар қаторида рақамли ҳисоблаш қурилмаларига эга ва 
адаптив 
тизимлар, 
яъни 
ўз- 
ўзини 
созловчи, 
экстремал, 
ўз-ўзини 
ташкиллаштирувчи тизимларни кўрсатиш мумкин. 
АБТ ни синфлаштиришнинг бошқа белгилари ҳам бор. Ташқи 
таъсирлар(олдиндан берилган ва қўзғатувчи) характеридан боғлиқ ҳолда 
детерминистик ва стохастик тизимларни 
фарқлаш мумкин. 
Детерминистик 
АБТларда 
ташқи таъсирлар вақтнинг доимий функцияси кўринишида бўлади. 
Стохастик АБТларда 
ташқи таъсирлар тасодифий функциялар кўринишида 
бўлади. 
Ишлатиладиганэнергиякўринишигарқааб қуйидаги 
АБТлар 
маълум: 
Электрик 
тизимлар; пневматик тизимлар; гидравлик
тизимлар; 
электропневматик тизимлар; электрогидравлик тизимлар. 
АБТларнинг юқорида кўриб ўтилган турли шакллари ва хоссаларини 
асосий белгиловчи деб бўлмайди ҳамда улар бундай тизимларнинг хилма- 
хиллигини тўласинча акс эттирмайди.