Намуна (Образец)

Aktiv kapital
- bu xo‘jalik yurituvchi subyektning ishlab iqarish quvvatidini 
aks ettiradi. Ular ikkita bo‘lim – asosiy va aylanma kapital ko‘rinishida 
buxgalteriya balansi aktivlarida rasmiy taqdim etiladi
Passiv kapital
– bu uzoq muddatli mablag‘lar manbai bo‘lib, ular hisobiga 
xo‘jalik subyektining aktivlari shakllantiriladi. 
Kapital bozorlarida resurslar jalb qilishning ikкita asosiy variantlari mavjud. 
Bular – ulush va qarz munosabatlarini ifodalovchi qimmatli qog‘ozlarni emissiya 
qilish. Birinchi ҳolatda kompaniya bozorga o‘z aksiyalarini chiqaradi, ya’ni 
qo‘shimcha aksiyalar sotish yoki ta’sischilar sonini ko‘paytirish orqali, yoki 
mavjud ta’sischilarning qo‘shimcha badallari evaziga mablag‘lar jalb qiladi. 
Ikkinchi xolatda esa kompaniya bozorga o‘z egalariga uzoq muddatli joriy 
daromad va tashkilot tomonidan o‘rnatilgan shartlar asosida qo‘yilgan kapitalni 
qaytarib olish olish imkoniyatini yaratuvchi muddatli qimmatli qog‘ozlarni 
(obligatsiyalar) chiqaradi va sotadi. 
O‘z-o‘zini moliyalashtirish bilan taqqoslaganda kapital bozori aniq bir 
kompaniyani moliyalashtirish manbasi sifatida ishtirok etar ekan, uning 
imkoniyatlari nihoyatda kengdir. Agar potensial investorlarni rag‘batlantirish 
shartlari ma’qul bo‘lsa, investitsion talablarni kerakli darajalarda qondirish 

---

157 
imkoniyatiga erishiladi. Ammo bularning hammasi nazariyaligicha qolaveradi, 
amaliyotda esa har qanday kompaniya ham kapital bozorlaridan korxona 
faoliyatini moliyalashtirishda qo‘shimcha mablag‘larni jalb qilish maqsadida 
foydalana olmaydi. Bozorlar faoliyati, bozor qatnashchilariga qo‘yilgan talablar 
ma’lum darajada ham davlat organlari, ham bozor mexanizmi tomonidan tartibga 
solinadi. Bunga muvofiq, davlatning roli moliyaviy va ishlab chiqarilgan 
kapitalning bir joyda jamlanib qolishiga to‘sqinlik qiluvchi antimonopol 
qonunchiliklarda o‘z aksini topadi. 
Korxona faoliyatini moliyalashtirishning ikkita usuli kamchiliklardan xoli 
emas. Agar birinchi usulda (o‘zini moliyalashti-rish) jalb qilinadigan resurslar 
miqdor jihatidan chegaralangan bo‘lsa, ikkinchi usulda realizatsiya jarayoni 
chegaralangan va kichik va o‘rta biznes vakillari bu usuldan mablag‘lar jalb 
qilishda foydalana olmaydilar. Bu borada Bank krediti juda ma’qul ko‘rinishda 
namoyon bo‘ladi. Umuman olganda bank kreditining berilishi korxonaning ishlab 
chiqarish quvvatiga, foydaning barqarorligiga, korxona aksiyalarining kapital 
bozorida tarqalganlik darajasiga bog‘liq emas. Bularning barchasi faqat moliya 
bozorlarida mablag‘lar jalb qilishda hisobga olinadi. Bank kreditining yana bir 
qulayligi shundan iboratki, jalb qilinayotgan mablag‘lar miqdori nazariy jihatdan 
chegaralanmagan, kreditni rasmiylashtirish va olish qisqa muddatlarda amalga 
oshiriladi va hokazo. Bosh masala esa qanday qilib bankirni qulay shartlar asosida 
kredit berishga ishontira olishdir. 
Budjetdan moliyalashtirish. Bu turli xil byudjet pog‘onalaridan mablag‘lar 
olinishini anglatuvchi, moliyalashtirishning eng qulay usullaridan biridir. Bu 
usulning qulayligi shundan iboratki, sovet hukumati davrida korxona rahbarlari bu 
mablag‘larning manbai deyarli tekinligiga o‘rganib qolishgan va olingan 
mablag‘lar aksariyat xollarda qaytarilmasdan qolib ketishi mumkin, ulardan 
foydalanish jarayoni kam nazorat qilinadi. Bir qator obyektiv sabablarga ko‘ra 
moliyalashtirishning bu manbasidan foydalanish imkoniyatlari borgan sari 
kamayib bormoqda. 
Xo‘jalik yurituvchi subyektlar o‘rtasida o‘zaro moliyalashtirish. Korxonalar 

---

158 
o‘zaro xujalik munosabatlarini amalga oshirish jarayonida bir-birlariga turli xildagi 
mahsulotlar etkazib berishda to‘lovlarni kechiktirish hollari ham yuz beradi va 
buning natijasida o‘zaro moliyalashtirish xolati yuzaga keladi. Hisobotlarda 
“jonsizlashtirilshan” mablag‘larning miqdori sezilarli darajada bir qator omillarga, 
shu 
jumladan, 
bank 
tizimining 
ko‘pbo‘g‘inliligi va egiluvchanligiga 
(moslashuvchanligiga) bog‘liq. Moliyalashtirishning ushbu usulining boshqa 
usullardan eng katta farqi shundan iboratki, bu usul joriy faoliyatni qisqa muddatga 
moliyalashtirish tizimining tarkibiy qismi bo‘lib hisoblanadi, o‘z navbatida boshqa 
usullar esa ko‘proq strategik ahamiyatga ega hislblanishadi. 
Ikkinchi manba esa (kapital bozori) uni ishlab chiqarish va amalga oshirish 
(realizatsiya) qilishda katta xarajatlarni talab qiladi, bundan tashqari emissiya 
jarayonini tayyorlash va uni amalga oshirish ko‘p vaqtni talab qiladi. SHuning 
uchun ham bu usuldan mukammal tayyorgarlikdan so‘ng va korxona uchun 
strategik ahamiyatga ega loyixalarni amalga oshirish uchun zarur, katta miqdordagi 
kapitalni jalb qilishda foydalaniladi. 
Moliya nazariyasi va umuman xo‘jalik yurituvchi subyektlar faoliyatini 
moliyalashtirishda muhim tushunchalardan biri – bu 
kapitaldir.
Bu kategoriyaga 
ta’rif berishda quyidagi 
3 ta asosiy yondashuvni
ajratib o‘tishimiz mumkin: 
iqtisodiy, buxgalteriya jiҳatdan yondashish, hisob-tahlil yondashuvi. 
Iqtisodiy yondashuv
doirasida jamiyating universal daromad manbalari 
bo‘lib hisoblanuvchi va resurslar mohiyatini keng miqiyos sifatida ko‘riluvchi 
kapitalning jismoniy konsepсiyasi amalga oshiriladi va quydagilarga ajratiladi: 
shaxsiy; xususiy; jamoa uyushmalari, shu jumladan, davlat. O‘z navbatida 
yuqorida keltirilgan kapital turlarini real (xaqiqiy) va moliyaviy turlarga ham 
ajratish mumkin. Real kapital ishlab chiqarish omili sifatida moddiy buyumlarda 
(binolar, asbob-uskunalar, transport vositali, xom-ashyo va xokazo) o‘z aksini 
topadi. Moliyaviy kapital esa o‘z aksini qimmatli qog‘qzlarda va pul mablag‘larida 
topadi. Bu konsepsiyaga asosan kapital miqdori buxgalteriya balansining aktivlari 
siqatida hisobga olinadi.
Hisob-tahlil yondashuvi
mohiyatiga ko‘ra yuqoridagi ikkita yondashuvlar 

---

159 
kombinatsiyasi sifatida ishtirok etadi va kapitalning jismoniy hamda moliyaviy 
konsepsiyalaridan foydalanadi. Bu xolatda kapital resurslarningtarkibiy qismi 
sifatida bir vaqtning o‘zida ikki tomonlama tavsiflanadi. Ular: 
A) kapitalni joylashtirish yo‘nalishlari ( kapital mustaqil substansiya sifatida 
mavjud mo‘lmaydi va har doim biron bir jismoniy shakllarda saqlanadi). 
B) kelib chiqish manbalari (qaerdan, kimdan olingan) 
Daromadlar, xarajatlar, foyda hamda zarar tushunchalarining qуйидаi 
ta’riflari mavjud: 
Daromadlar
– bu subyektning ho‘jalik faoliyati natijasida, odatda, ijara haqi, 
foizlar, litsenziya to‘lovlari va dividentlar shaklida daromad keltiradigan faoliyat, 
ya’ni tovarlarning sotilishi, xizmatlarning ko‘rsatilishi yoki boshqa shaxslarning 
ho‘jalik suyu’ektining resurslaridan foydalanishi natijasida aktivlarning kelib 
tushishi yoki majburiyatlarning kamayishi orqali ro‘y beradigan iqttisodiy 
resurslarning ko‘payishidir. 
Xarajatlar
– bu aktivlarning kamayishi yoki foydani ko‘paytirish maqsadida 
xo‘jalik faoliyatidan kelib chiqadigan majburiyatlarni o‘z zimmasiga olish orqali 
ro‘y beradigan iqtisodiy resurslarning kamayishidir. 
Foyda 
– bu xo‘jalik subyektiga ta’sir etadigan asosiy va asosiy bo‘lmagan 
faoliyat, hodisalar, sharoitlar kapitalining ko‘payishi bo‘lib, xususiy kapitalga 
to‘lanadigan badallar bundan mustasnodir. 
Zararlar 
– bu asosiy faoliyat va barcha boshqa operatsiyalar, hodisalar, 
sharoitlar natijasida xususiy kapitalning kamayishi bo‘lib, xarajatlar yoki xususiy 
kapitalning taqsimlanishi natijasidagi kamayish bundan mustasnodir. 
Daromadlar va xarajatlar to‘g‘risidagi ma’lumotlar «Moliyaviy natijalar 
to‘g‘risidagi hisobot» tarkibida aks ettirilib, ular xo‘jalik yurituvchi subyekt 
faoliyatining hisobot davrdagi moliyaviy natijalarining foyda yoki zarar ekanligini 
aniqlash uchun ishlatiladi. Foyda (zarar) daromadlar va xarajatlarni bir-biri bilan 
solishtirish natijasida aniqlanadi, ya’ni: