Namangan muxandislik texnologiya instituti

Rejabajarilishi, %	Struktura bo’yicha og’ishish, % (+,-)
Assortiment hisobiga ishlab chiqarilgan mahsulot
	Reja	Haq.		Reja	Haq.
1	2	3		4	5	6	7	8
A	12800	12860						12800
B	4500	4370						4370
V	3900	4200						3900
Jami	21200	21430						21070

2. Quyidagi ma’lumotlar bo’yicha mahsulot hajmiga strukturaviy o’zgarishlar ta’sirini hisoblang, tahlil qiling va xulosa yozing.

Mahsulot

Mahsulot birligining ulgurji narxi, so’m

Mahsulot i/ch hajmi, dona

Mahsulot strukturasi

Reja narxida mahsulot i/ch, mln. so’m

Strukturaviy o’zgarishlarning mahsulot hajmiga ta’siri, ming so’m

Reja

Haqiqatda

Reja

Haqiqatda

Reja

Haqiqiy mahsulot reja strukturada

Haqiqatda

A

700

18285,7

18371,4

B

350

12857,0

12485,7

V

750

5200,0

5600,0

Jami

36342,7

36457,1

3. Yetishmagan ko’rsatkichlarni hisoblang va mahsulot ishlab chiqarish maromiyligiga baho bering, tahlil qiling va xulosa yozing.

Oylar	Mahsulotishlab chiqarish
	ming so’mda					Oy yakuniga ko’ra % larda
	1-dekada	2-dekada	3-dekada	Oy bo’yicha	1-dekada		2-dekada	3-dekada	Oy bo’yicha
Oktyabr	83,2	112,0	124,8	320,0					100
Noyabr	80,3	111,2	117,5	309,0					100
Dekabr	85,3	105,7	150,0	341,0					100
IV-kvartal uchun o’rtacha	82,9	109,6	130,8	323,3					100

4. Quyidagi ma’lumotlar bo’yicha mahsulot sotish hajmi o’sishining bazis va zanjirli sur’atini hisoblang, tahlil qiling va xulosa yozing.

Yil	Sotish hajmi, ming so’m	O’sish sur’ati, %
		Bazis	Zanjirli
×××1	90200
×××2	92400
×××3	93800
×××4	94100
×××5	96300

5. Balansli bog’lanish usulidan foydalangan holda mahsulot sotish hajmiga quyidagi omillar ta’sirini hisoblang:

a) yil boshi va oxiri uchun tayyor mahsulot qoldiqlari o’zgarishi;
b) mahsulot ishlab chiqarisho’zgarishi.

Ko’rsatkichlar	Reja	Haq.	Omillarning sotish hajmiga ta’siri
Yil boshida tayyor mahsulot qoldig’i	500	550
Mahsulotishlab chiqarish	10200	11000
Yil oxirida tayyor mahsulot qoldig’i	450	620
Mahsulot sotilishi

9- Mavzu: Moliyaviy natijalar va rentabellik tahlili


Ma’ruza

1.	Iqtisodiyotni modernizatsiya qilish sharoitida xo’jalik yurituvchi sub`ektlarning moliyaviy natijalarini tahlil etishning ahamiyati, tahlil vazifalari va axborot manbalari
2.	Moliyaviy natijalar to’g’risidagi hisobotni asosiy ko’rsatkichlari, ular bilan shug’ullanuvchilarning iqtisodiy manfaatlari
3.	Moliyaviy natijalarning shakllanishi va ularning turlari

Tayanch so’zlar: Moliyaviy natijalar, moliyaviy natijalar to’g’risidagi hisobot, moliyaviy natijalarning shakllanishi, asosiy faoliyat daromad va xarajatlari, moliyaviy faoliyat daromad va xarajatlari, favqulodda foyda va zarar, rentabellik ko’rsatkichlari, rentabellikka ta`sir etuvchi omillar.
1. Iqtisodiyotni modernizatsiya qilish sharoitida xo’jalik yurituvchi sub`ektlarning moliyaviy natijalarini tahlil etishning ahamiyati, tahlil vazifalari va axborot manbalari
Iqtisodiyotni modernizatsiya qilish sharoitida har bir xo’jalik yurituvchi sub`ektning oldiga qo’ygan asosiy maqsadi bu - foyda olishdir. Foyda ijtimoiy ishlab chiqarishni hamma bosqichlarining iqtisodiy kategoriyasidir. Foyda iqtisodiy kategoriya va moliyaviy yakun sifatida o’zining eng yuqori ahamiyatiga bozor munosabatlari, bozor iqtisodiyoti davrida ko’tariladi. Foydani bar’o etish, uni realizatsiya qilish bu kengaytirilgan qayta ishlab chiqarishni, qiymat qonunini va xo’jalik yuritish usuli sifatida foydalanadigan xo’jalik hisobining ob`ektiv talabidir.
Kengaytirilgan qayta ishlab chiqarish ishlab chiqarishning doimo kengayishinini, uning texnikaviy darajasini muntazam ko’tarib turishni talab etadi. Buning uchun ishlab chiqarishda hamma vaqt foydaga erishilishi, realizatsiya qilinishi va undan ishlab chiqarish ehtiyojlari uchun foydalanish lozim.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida ishlab chiqarish, xizmat ko’rsatish va boshqa faoliyatlarning natijasi sifatida foyda olish asosiy maqsad hisoblanadi. Foyda olishni ko’’aytirish jamiyat manfatiga ham mos keladi. Chunki, iqtisodiy faoliyatning yuqori foydaliligi individual foydaning ko’’ayishi bilan mamlakat milliy daromadining ortishiga olib keladi. Aytish mumkinki, foyda miqdori va uning darajasi bozor ishtirokchilarining, ayniqsa investorlarni harakatga keltiruvchi kuchdir. Bozor ishtirokchisining manfaatdorligi foyda miqdori bilan belgilanadi. Korxonalar, tashkilotlar hamda tadbirkorlar qaysi tarmoq va faoliyat foydani ko’’roq keltiradigan bo’lsa, sarmoyani shu yerga joylashtirib, barcha imkoniyatlarini ishga solib shu faoliyatni rivojlantirish, rentabellik darajasini oshirib, ko’’roq foyda olishga intiladilar. Agar mazkur sohada ka’ital o’zini oqlamasa, foyda keltirmasa va bozorda o’z o’rnini to’a olmasa investorlar ka’italni bu tarmoq yoki faoliyat turidan olib, boshqa yanada daromadliroq bo’lgan tarmoqqa yo’naltiradilar.
Bozor ishtirokchilari, shu jumladan tadbirkorlarning manfaati xalq iste`moli tufayligina ro’yobga chiqadi. Ishlab chiqarilayotgan tovarlar, mahsulotlar, ko’rsatilayotgan xizmatlar va bajarilayotgan ishlarga talab bo’lsagina ular iste`molga yo’l oladi, boshqacha qilib aytganda sotiladi. Demak, talabsiz foyda yuzaga kelmaydi. Bozor qonuniyatining mazmuni ham shundan iborat va bozor sharoitida daromad olish, foyda qilishning boshqacha usuli bo’lishi mumkin emas. Foyda mexanizmining ta`siri ishlab chiqaruvchilar va tadbirkorlar faoliyatini iste`molchi manfaatiga qaratadi, chunki shu yo’l orqaligina foyda olishni biladi.
Foyda (daromad) iqtisodiy harakatning zaruriy sharti maqsadi sifatida qaraladi. Jahon amaliyotida foyda deyilganda ko’’incha biznes samaradorligining tadbir vositasi sifatida qaraladi. Foyda bu daromadlar va xarajatlar farqlanishidagi yuqori o’zgaruvchanlikdir. Ular orasidagi quyi o’zgaruvchanlik esa zararni ifodalaydi.
Daromadlar va xarajatlar moliyaviy natijlarni xarakterlovchi foydani o’lchashga daxldor bo’lgan elementlar hisoblanadi. Daromadlar va xarajatlarni, yani foydani aniqlash va o’lchash - korxona o’z moliyaviy hisobotini tayyorlashda foydalaniladigan ka’ital kontse’tsiyasi hamda ka’italning saqlanishiga bog’lik bo’ladi.
Daromadlar va xarajatalar elementlari quyidagicha aniqlanadi.
Daromadlar - bu hisobot davrida iqtisodiy foydaning aktivlarning oqimi yoki ko’’ayishi shaklida o’sishi yoki ‘assivlarning qatnashchilarning ka’italdagi omonatlaridan farq etuvchi o’sishiga olib keluvchi kamayishidir.
Xarajatlar – hisobot davrida iqtisodiy foydaning aktivlarning chiqib ketishi yoki ulardan foydalanish shaklida kamayishi, shuningdek , qatnashchilar o’rtasida ka’italning kamayishiga olib keluvchi majburiyatlarning yuzaga kelishidir.
Daromad va xarajatlarni aniqlash ularning asosiy hususiyatlarini belgimlaydi, ammo ularni moliyaviy natijalar hisobotida aks ettirishda talab qilinadigan mezonlarni aniqlashni maqsad qilib qo’ymaydi.
Moliyaviy natijalar tahlilida daromad va xarajatlarning o’zaro farqlanishidagi holatga baho beriladi. Moliyaviy natijalar foyda va zararlarning shakllanish qatorlari bo’yicha o’zgarishlari o’rganiladi. Foyda va zararlarning omilli tahlili olib boriladi. Korxonada moliyaviy natijaviylikni yaxshilash yuzasidan ichki imkoniyatlarning mavjudligi va ularni yo’lga qo’yishning chora va tadbirlari belgilanadi. Korxonaning foydalilik darajaasini xarakterlovchi rentabellik ko’rsatkichi va uning omilli tahlili o’tkaziladi.
Tahlil moliyaviy natijalar to’g’risidagi hisobotni o’qish, vertikal tahlil, gorizontal tahlil, trendli tahlil va ko’rsatkichlarni aniqlash usullarida olib boriladi. Moliyaviy natijalar to’g’risidagi hisobotni o’qishda uning satrlar bo’yicha ko’rsatkichlar tartiblanishiga, moliyaviy natijaviylikni xarakterlovchi umumiy katorlarning qiymat ifodasi, hisobot davri va o’tgan yilning shu davri bo’yicha ma`lumotlarga umumiy izox beriladi.
Vertikal tahlilda moliyaviy natijalarning shakllanishini bir qatorli va ko’’ qatorli usullarida o’zaro farqlanishlarga va nisbiy o’zgarishlar baho beriladi.
Gorizontal tahlilida esa moliyaviy natijalarning bo’ylamasiga tarkiblanishi va ularning o’zgarishlari o’rganiladi.
Asosli yoki trend tahlilida moliyaviy natijalar va ularning yillar bo’yicha o’zgarishi, dinamikasi yoki asos yiliga nisbatan o’zgarishlariga baho beriladi.
Moliyaviy natijalar tahlilida qo’llaniladigan asosiy ko’rsatkichlar qatoriga esa korxona foydaliligi yoki natijaviyligi ko’rsatkichlari, bozor aktivligi ko’rsatkichlari kiritiladi. Korxona foydaligini xarakterlovchi asosiy ko’rsatkichlar sifatida rentabellik ko’rsatkichlari olinadi. Bozor aktivligi ko’rsatkichlariga aktsiyalar, qimmatli qag’ozlarning foydalilik darajasini xarakterlovchi ko’rsatkichlar kiritiladi. Ular qatoriga bitta aktsiyaga to’g’ri keladigan hisob foydasi (soliq to’loviga qadar bo’lgan foyda), bitta aktsiya to’g’ri keladigan sof foyda, bitta aktsiyaga to’g’ri keladigan dividend summasi, aktsiyaning bahosi va foydasi orasidagi nisbat koeffitsientlari kiradi.
Moliyaviy natijalar tahlil tashqi va ichki sub`ektlar tomonidan olib boriladi. Ichki sub`ektlar tomonidan olib boriladigan tahlil ichki moliyaviy tahlil qatoriga kiritilib faqat shu korxonaning xodimlari tomonidan olib boriladi.
Moliyaviy hisobotning betarafligi shundaki, undan ham ichki ham tashqi axborot foydalanuvchilarning manfaatlari mujassamlashgan. Ichki moliyaviy tahlilda korxonada ko’’roq moliyaviy natijalarni yuzaga chiqish o’rni, shakli bo’yicha o’zgarishlariga ahamiyat beriladi. Ya`ni, ularning analitik qatoriga ko’’roq ahamiyat beriladi.
Tashqi tahlil sub`ektlariga esa soliqorganlari, bank tashkilotlari, aktsionerlar, mulk egalari, investorlar, shuningdek, korxona faoliyati bilan bilvosita qiziquvchi uchinchi shaxslar, erkin soxibkorlar kirishi mumkin.
Ularni ko’’roq korxonaning foydalilik darajasi va uning yillar bo’yicha o’zgarishlari qiziqtiradi. Agar aktsiya egasi bo’ladigan bo’lsa, sof foyda va dividend to’loviga tortiladigan foyda summasi, soliq idorasini soliq to’loviga qadar bo’lgan foyda va unga qayta qo’shiladigan xarajat moddalari, qarshi tomon, xaridor va buyurtmachilar yoki sheriklarni korxonaning yil yakuni bo’yicha iqtisodiy foydasi va h.k.
Bugungi iqtisodiyotni modernizatsiya qilish sharoitida xo’jalik yurituvchi sub`ektlarning moliyaviy natijalarini tahlil etishda moliyaviy tahlilning eng asosiy vazifalari bo’lib quyidagilar hisoblanadi:

• 
  xo’jalik yurituvchi sub`ektlarning foydalilik darajasiga baho berish;
  
• 
  xo’jalik yurituvchi sub`ektlarning moliyaviy natijalarini tarkibi, tuzilishi va dinamik o’zgarishlariga baho berish;
  
• 
  biznes rejada belgilangan foydalilik darajasiga erishilganligi va unga ta`sir etgan omillarni o’rganish hamda baho berish;
  
• 
  foydaning shakllanishi va ishlatilishining asoslanganligini tekshirish;
  
• 
  foydaning ko’’aygan yoki kamayganligiga mahsulot (ish, xizmat)lar sotishdan va boshqa faoliyatlardan erishilgan natijaning ta`sir etishini aniqlash;
  
• 
  xo’jalik yurituvchi sub`ektlarning yal’i foydasi va unga ta`sir etuvchi omillarga baho berish;
  
• 
  soliqqa tortilgunga qadar bo’lgan foydaning shakllanishiga va unga ta`sir etuvchi omillarga baho berish;
  
• 
  xo’jalik yurituvchi sub`ektlarning sof foydasi va unga ta`sir etuvchi omillarni o’rganish hamda baho berish;
  
• 
  sof foydani ko’’aytirish yo’nalishlarini belgilab berish;
  
• 
  xo’jalik yurituvchi sub`ektlarning rentabellik ko’rsatkichlarini o’rganish va ularga ta`sir etuvchi omillarga baho berish;
  
• 
  xo’jalik yurituvchi sub`ektlarning umumiy rentabellik darajasini oshirish chora-tadbirlarini ishlab chiqish va hakozolar.
  

Iqtisodiyotni modernizatsiya qilish sharoitida xo’jalik yurituvchi sub`ektlarning moliyaviy natijalarini tahlil etishda asosiy axborot manbalari bo’lib quyidagilar hisoblanadi:

• 
  xo’jalik yurituvchi sub`ektlarning biznes reja ma`lumotlari;
  
• 
  xo’jalik yurituvchi sub`ektlarning «Moliyaviy natijalar to’g’risida”gi hisobot (2-shakl) ma`lumotlari;
  
• 
  buxgalteriya hisobining moliyaviy natijalarni aks ettiruvchi tegishli schyot ma`lumotlari.