Namangan muxandislik texnologiya instituti

Sotishga soliqlar, to’lovlar, ajratmalarga quyidagilar kiritiladi:
-Qo’shilgan qiymat solig’i;
-Aktsiz solig’i;
-Reklama solig’i;
-Mahsulot hajmidan ijtimoiy sug’urta bo’limiga ajratma va h.k.
Mahsulot (ish va xizmat)larni sotilgan qatorga kiritishning odatda ikkita sharti xarakterlanadi. Bular kassali va hisobga olish usullaridir. Kassali usulning mohiyati shundaki, bunda mahsulotlar ortib jo’natilib hisob hujjatlari taqdim etilgan va ularning hisob schyotlariga ‘uli kelib tushgandan keyingina sotilgan hisoblash va tushum qatoriga qo’shish, sotishga soliqlar summasini ham ularning amalga oshish davriga muvofiq hisoblashni xarakterlaydi. «Buxgalteriya hisobi to’g’risidagi» qonunning qabul qilinishiga qadar res’ublikamizda ushbu usul qo’llanib kelindi.
Mahsulot (ish va xizmat) larni sotilgan qatorga kiritishning yoki daromadlarni tan olishning hisobga olish usuli esa ularning ortib jo’natilib hisob hujjatlari taqdim etilgan vaqti bo’yicha hisobga olishni xarakterlaydi. Bunda ‘ul tushumlari yoki to’lovlarning amalga oshish vaqtiga ahamiyat berilmaydi. Sotishga soliqlarning hisob kitobi ham bevosita ularning tushum sifatida tan olish vaqti bo’yicha hisobga olinadi.
2. Mahsulot sotishdan yal’i foyda. Mahsulot sotishdan olingan yal’i moliyaviy natija foyda yoki zarar quyidagi bog’lanishlar asosida aniqlanadi. Ya`ni, mahsulot (ish va xizmat) larni sotishdan olingan sof tushumdan shu mahsulot (ish va xizmat)larning ishlab chiqarish tannarxini chegirish asosida aniqlanadi.
Korxona foydasining asosiy qismini bevosita mahsulot (ish va xizmat) lardan olingan foyda tashkil etadi.
3. Asosiy ishlab chiqarish faoliyatning moliyaviy natijasi (Foyda yoki zarar). Asosiy ishlab chiqarish faoliyatining moliyaviy natijasi quyidagi bog’lanishlarda aniqlanadi. Ya`ni, mahsulot (ish va xizmat) larni sotishdan olingan foyda summasidan davr xarajatlari tarkibiga kiruvchi sotish xarajatlari, ma`muriy xarajatlar, va boshqa umumxo’jalik xarajatlarini chegirish hamda asosiy faoliyatning boshqa jarayonlaridan olingan daromad va xarajatlarni tartibli farqlash asosida aniqlanadi.
4. Moliyaviy faoliyatdan olingan foyda (zarar). Moliyaviy faoliyatdan olingan foyda va zararlar qatoriga moliyaviy natijalar to’g’risidagi hisobotda quyidagi umumlashgan ko’rsatkichlar kiritilgan.
-Sho’ba va uyushma korxonalardan olingan dividendlar;
-Boshqa olingan dividendlar;
-Sho’ba va uyushma korxonalarga berilgan va olingan qarzlar bo’yicha foizlar;
-Boshqa to’langan va olingan foizlar;
-Valyuta kursining o’zgarishidan farqlar;
-Moliyaviy faoliyatdan boshqa daromadlar va xarajatlar.
Asosiy ishlab chiqarish faoliyatining moliyaviy natijasiga moliyaviy faoliyatdan olingan natijani qo’shish asosida umumxo’jalik faoliyatidan moliyaviy natija (foyda, zarar) aniqlanadi.

1. 
   Umumxo’jalik faoliyatidan moliyaviy natija. Umumxo’jalik faoliyatidan olingan moliyaviy natija soliq to’loviga qadar foyda summasidan yoki hisob foydasi summasidan favqulodda foyda va zararlar summasiga farq qiladi.
   

Umumxo’jalik faoliyatidan olingan foyda summasi moliyaviy natijaning shakllanish qatori emas, balki uni jamlovchi qator sifatida tarkiblanadi.
6. Favqulodda foyda (zarar). Favqulodda foyda (zarar) – korxona tamonidan odatiy hol hisoblanmagan va uch yillik oraliqda bunday faoliyat bilan shug’ullanmagan holatlardan oladigan daromad va yo’qotishlar favqulodda foyda va zararlar qatoriga kiritiladi.
Favqulodda foyda va zararlar moliyaviy natijalar shakllanishining uchinchi tarkibi sifatida qaraladi.
Kutilmagan suv toshqini, yong’inlar, tabiy ofatlar ta`siridagi yo’qotishlar ham ushbu qatorga kiritiladi. Ular bo’yicha foyda va zararlarning boshqa shakllanish qatorlarida soliqlanish bo’yicha hech kanday farqlanish yo’q. Agar foyda olinadigan bo’lsa, u bo’yicha ham tegishli tartibda soliq to’lanadi, zarar olinadigan bo’lsa umumxo’jalik faoliyatidan olinadigan foyda summasi zarar summasiga kamaytiriladi.
Lekin amaliy kuzatishlar natijasi shuni ko’rsatadiki ularning shakllanish ehtimoli nihoyatda qisqa yoki kam. Bo’lgan taqdirda ham faqat zarar shaklida bo’lmoqda.
7. Soliq to’loviga qadar foyda (zarar). Soliq to’loviga qadar foyda (zarar) summasi umumxo’jalik faoliyatidan foyda (zarar) summasiga favqulodda foyda (zarar) summasini qo’shish asosida aniqlanadi. Soliq to’loviga qadar foyda summasi axborot iste`molchilari e`tiboridagi va kuzatuvidagi qator hisoblanadi.
U bevosita asosiy faoliyatning moliyaviy natijasidan, moliyaviy faoliyatning moliyaviy natijasidan hamda favqulodda foyda va zararlar jamlangan summasidan iborot bo’ladi.
8. Sof foyda (zarar). Sof foyda korxona ixtiyorida qoladigan foyda summasini ifodalaydi. Ushbu qator soliq to’loviga qadar bo’lgan foyda summasidan foyda (daromad)dan to’langan soliqlar va boshqa soliqli to’lovlarni chegirish asosida aniqlanadi.
Sof foyda korxonaning erkin tasarruf shartidagi va foydalanishidagi foyda summasidir. Lekin, sof foyda summasi ham turli to’lovlar va ajratmalar bazasi sifatida olinishi mumkin ekan. Masalan, korxona sof foydasidan olinadigan ijtimoiy infrastrukturani rivojlantirishga ajratmalar, futbol federatsiyasiga ajratmalar va boshqa to’lovlar va ajratmalarni shular qatoriga kiritish mumkin.
Sotilgan mahsulotning ishlab chiqarish tannarxi ko’rsatkichida faqat sotilgan mahsulotnigina ishlab chiqarish tannarxi aks etadi. Mahsulotning ishlab chiqarish tannarxi esa uning uchun ketgan barcha xarajatlarning qiymatini o’zida ifodalaydi. Mahsulotning ishlab chiqarish tannarxi ham hisobga olish usulida ushbu qatorga o’rinlanadi.
Davr xarajatlari qatoriga sotish xarajatlari, ma`muriy xarajatlar va o’eratsion xarajatlar kiradi.
Moliyaviy faoliyat bo’yicha xarajatlar qatoriga foizlar bo’yicha xarajatlar, bank xizmat haki xarajatlari, valyuta kursining tushib ketishidan yo’qotishlar va boshqa sarflar kiradi.
Favqulodda xarajtalar qatoriga kutilmagan holatlar ta`sirida yuzaga keladigan xarajatlar kiritiladi.
Soliqqa tortiladigan foydani aniqlash uchun soliqqa tortilgungacha bo’lgan foydaga:

• 
  Nizomda keltirilgan birinchi ilovaga asosan chegirilmaydigan xarajatlar yoki doimiy tafovutlar qo’shiladi;
  
• 
  Nizomda keltirilgan ikkinchi ilovaga binoan vaqtlar bo’yicha tafovutlar qo’shiladi yoki ayirib tashlanadi;
  
• 
  qabul qilngan soliqlar bo’yicha qonunlarga binoan korxonalarda soliqlar bo’yicha tasdiqlangan imtiyozlar ayirib tashlanadi.
  

Moliyaviy natijalar to’g’risidagi hisobot yil bo’yicha har bir chorakka jamlangan hisobda tuziladi. Uni to’shirish organlariga soliq idoralari, bank tashkilotlari, yuqori tashkilotlar kiritiladi. O’lchov qiymati ming so’m hisobida hisobga olinadi. Shuningdek, ushbu hisobot shakliga s’ravka, ma`lumotnoma shaklida byudjetga to’lovlari hisobi ham kiritilgan. Unda korxona tomonidan res’ublika va mahalliy byudjetga to’laydigan soliqlar to’lovi bo’yicha hisobga olingan va to’langani to’g’risidagi ma`lumotlar ko’rsatiladi.
Foyda mulk shaklidan qat`iy nazar barcha korxonalar faoliyatini baholash ko’rsatkichi va rag’batlantirish manbaidir.
Shu tufayli faoliyatni ob ‘yektiv baholash uchun foyda tarkibi, tuzilishi, uni tashkil etuvchi elementlarini dinamik tarzda chuqur o’rganmoq lozim.
Foyda nafaqat mahsulot birligi uchun qilingan harajatlarni qisqartirish, balki mahsulot sotish hajmini belgilangan assortimentda ortishi, talab va ehtiyojni hisobga olgan holda yuqori rentabellikka ega mahsulot turlarini ko’’roq ishlab chiqarishga erishishga ham bog’liqdir. Shu bois korxona faoliyatining barcha tomonlarini ifodalovchi ko’rsatkichlar bilan uzviy bog’langan holda foyda kom’leks tarzda tahlil etilishi maqsadga muvofiqdir. Foyda miqdorini tahlil etishda gorizontal va vertikal tahlil metodlari muhim o’rin tutadi.