Namangan muxandislik texnologiya instituti

O’rtacha xronologik
	Voqeliklarni sodir bo’lish intervallari bir xil bo’lganligi inobatga olinib, muayyan davrdagi o’rtacha aniqlanadi. Misol uchun, ombordagi mahsulotlarning oy oxiriga yoki boshiga qoldiqlarini o’rtacha miqdorlari to’iladi.
O’rtacha geometrik		Voqeliklar o’zgarishi koeffitsientlarda aniqlanib, koeffitsientlar asosida o’rtacha miqdor to’iladi. Misol uchun, baho o’zgarishlarining o’rtacha o’zgarishi aniqlanadi.
O’rtacha kvadratik		Oddiy arfimetik o’rtachani yanada aniqlikda hisoblab to’ish uchun zarur.

ITda o’rtacha miqdordan foydalanishda ommaviy mahlumotlarga asoslangan holda hodisalarning umumlashma tavsifini berishini hisobga olish lozim. Ularning kuchi ham, nuqsoni ham shunda. Ko’’incha yomon bo’lmagan umumiy o’rtacha ko’rsatkichlar ichida yomon ishlovchi brigada, tsex va boshqa xo’jalik bo’linmalari natijalari yashirin bo’ladi. O’rtacha olingan mahlumotlarda korxonaning alohida segmentlari yutuqlari ham ko’rinmaydi. SHuning uchun tahlilda ularni o’rtacha guruh, ayrim hollarda esa individu­al ko’rsatkichlar bilan to’ldirib, o’rtacha miqdor mazmunini yoritish zarur.


7. Guruhlashtirish usuli

Iqtisodiy tahlil korxona faoliyatida ko’’ sonli voqeliklarni guruhlashtirish usuli bilan tartibga solib o’rganadi. Bunda voqeliklarni ijtimoiy-iqtisodiy tabiati chuqur tadqiq etilib, ularning bir turdagi xususiyatlari, jihatlari va miqdorlari aniqlanib, shu mezonlar bo’yicha guruhlar va kichik guruhlarga ajratiladi. Tahkidlash kerakki, voqeliklar tasodifiy belgilariga ko’ra guruhlarga bo’linmaydi. Bu holat tahlil natijalariga jiddiy tahsir etadi.

Voqeliklarning tashkil etuvchi tarkib, tuzilish hamda tartib, ularning o’zgarish sababi hamda o’zgartiruvchi asosiy omillarining birgalikda yuzaga chiqishi hamda o’zaro bog’liqligi asosida ko’rsatkichlarni guruhlashtirish uchun ilmiy asoslangan belgilar to’iladi. Xo’jalik jarayonlarini belgilar bo’yicha guruhlarga ajratish bilan har bir guruhga tegishli boshqa voqeliklarni aniqlash, o’rganish, ularning o’ziga xos tomonlarini to’ish hamda guruhdagi turli voqeliklarni o’zaro aloqalari, bog’liqliklari va tahsirini bilish, shu asosda guruh bo’yicha bir necha jarayonlarning birgalikdagi rivojlanishining yo’nalishi hamda qonuniyligi aniqlanadi.
Demak, korxona faoliyatidagi voqeliklarni tuzilishi va o’zaro bog’likliklarini o’rganish maqsadida barcha ko’rsatkichlarni ilmiy asoslangan belgilariga ko’ra ajratib, ajralgan muayyan bo’lakga tegishli voqeliklarni alohida tarzda o’rganish usuli guruhlashtirishning mazmunini tashkil etadi. SHu joyda tahkilab o’tish kerakki, alohida olingan guruhlarni o’rganish natijasida olingan xulosalar iqtisodiy tahlilda belgilab olingan umumiy maqsad va vazifalardan kelib chiqib sintez qilinadi.
Iqtisodiy tahlilda guruhlashtirish maqsadi va vazifasiga ko’ra: ti’ologik, tuzilish va omilli guruhlarga ajratiladi.
Ti’ologik guruhlashtirish – bir turdagi voqeliklarni umumiy belgi bo’yicha bo’laklarga ajratishdir. Misol uchun, korxonalarni mulkchilik shakli bo’yicha (davlat, qo’shma, AJ, xususiy va shu kabilar) yoki korxonadagi barcha xodimlarni (asosiy va yordamchi ishchilar, injener-texnik xodimlar, xizmatchilar va shu kabilar) kategoriyalari bo’yicha guruhlashtirish.
Tuzilish bo’yicha guruhlashtirish - ko’rsatkichlarni ichki tuzilishi va ularning alohida qismlarini mutonosibligini o’rganishga qaratilgan. Umumiy ishchilar tarkibida - ishchilarning malakasi, mahlumoti, ish staji, yoshi, jinsi va boshqa belgilari bo’yicha o’rganish ushbu guruhlashtirishga misol bo’la oladi.
Omilli (analitik) guruhlashtirish natijaviy ko’rsatkichga (oqibat) tahsir qiluvchi omil (sabab) bo’yicha tashkil qilinadi. Bunday analitik guruhlashtirishda voqeliklarning bir-birlariga bog’liqliklarini o’rganish maqsadida ko’rsatkichlar birinchisi ikinchisini keltirib chiqaruvchi taribda tuziladi. Yahni, birinchi ko’rsatkich ikkinchi ko’rsatkichga tahsir etuvchi omil, o’z navbatida ikkinchi ko’rsatkich birinchi ko’rsatkich tahsirining natijasidir. Misol uchun, guruhdagi xodimlarning ish staji, ularning oylik maoshini o’zgarishiga tahsir etadi yoki ishlab chiqarish jarayonini texnik va texnologik jihatdan yangilash har bir ishchi tomonidan ishlab chiqarilgan mahsulotlar miqdorini oshirishga keskin tahsir etashi va shu kabilar.
Tahkidlash kerakki, har bir alohida olingan guruhdagi omil hamda natija ko’rsatkichlari, boshqa guruhdagi xuddi shunday ko’rsatkichlardan farq qilishi mumkin. Yahni, birinchi guruhdagi omil ko’rsatkichi ikkinchi guruhda natija ko’rsatkichi bo’lishi mumkin. Demak, omil va natijani ifodalovchi ko’rsatkichlar guruhlar bo’yicha o’zgaruvchan tavsif kasb etadi.

17-jadval

Texnik va texnologik yangilanish bo’yicha korxonalarni guruhlashtirish

Texnik va texnologik yangilanish bo’yicha korxonalarni guruhlari	Guruhdagi korxonalar soni, dona	Har bir ishchiga to’g’ri keladigan yangilanish xarajatlarining o’rtacha miqdori, ming so’m	Har bir ishchi ishlab chiqargan mahsulotlarning o’rtacha miqdori, mln. so’m
30 mln. so’mgacha	10	404	11
30 - 60	15	670	17
60 - 90	18	798	26
90 dan yuqori	20	934	37

17-jadvalda keltirilgan ‘arallel qatorlardan farqli ravishda -jadvalda guruhlangan material o’rganilayotgan hodisalar o’rtasida o’zaro aloqa yanada yaqqol aks ettiradi. Guruhlashda ko’rsatkichlarning indivi­dual kattaliklari o’rtacha guruhlarini almashtiradi. Buning natijasida boshqa omillarning noaniq tahsiri bilan kelib chiqqan turli tasodifiy og’ishlar o’zaro qo’lanadi, shuning uchun o’zaro aloqa yanada aniq hisoblanadi.

SHunday qilib, axborotlarni to’g’ri guruhlash ko’rsatkichlar o’rtasida bog’liqlikni, o’rganilayotgan hodisalarning mohiyatini yanada chuqur anglash, tahlilning ma­teriallarini tizimlashtirish, ularning asosiysi, xarakterli va ti’iklarini ajratishga imkon beradi .
Korxona faoliyatini iqtisodiy tahlil qilish uchun guruhlashtirish usulini qo’llashda muayyan talablar ehtiborga olinishi shart. Misol uchun, ti’ologik guruhlar tuzishda iqtisodiy qonun-qoidalarga asoslangan guruhlar tuzishga intilish lozim.
Tuzilish bo’yicha va omilli guruhlashtirishda esa - guruhlar oralig’i imkon qadar bir-biriga mos bo’lishi zarur. SHuningdek, guruhlar kichik sondan, yuqoriga borish tartibida tuzilishi, tahlil natijalarining aniqligini tahminlash maqsadida guruhlar orasidagi intervallar yaqinroq olinishi, dastlabki va oxirgi guruh chegarasi ochiq, qolgan oraliq guruhlar chegarasi yo’iq, yahni boshlang’ich va oxirgi guruh chegaralari aniq bo’lishi, barcha o’rganiladigan obhektlar soni tuzilgan guruhlarga imkon qadar teng taqsimlanishiga rioya qilinishi kerak.
Ushbu ko’rsatib o’tilgan talablarga amal qilinishi iktisodiy tahlil natijalarini to’g’ri va aniq bo’lishida muhim ahamiyatga ega.