Namangan muxandislik texnologiya instituti

10. Zanjirli bog’lanish usuli

Iqtisodiy tahlilda o’rganiayotgan natijaviy ko’rsatkichning o’zgarishi va mazkur o’zgarishni yuzaga keltirgan asosiy omillarning turi hamda ularning alohida olingan tahsir miqdorlari aniq hisob-kitob qilinadi. Bu bilan natijaviy ko’rsatkichning o’zgarishiga qanday omillar tahsir qildi hamda ularning har birini tahsir miqdori qanchani tashkil etdi, degan savolga oydinlik kiritiladi. Ushbu turdagi masalalarni hal qilishda zanjirli bog’lanish usulidan keng foydalaniladi. Tahkidlash kerakki, zanjirli bog’lanish usulida tahlil qilinayotgan ko’rsatkichlar o’zaro qathiy funktsional bog’liqlikda bo’lishi talab etiladi. Yahni, bir yoki bir necha ko’rsatkich tahsirida natijaviy ko’rsatkich yuzaga chiqishi kerak.

Zanjirli bog’lanish usulida o’rganilayotgan natijaviy ko’rsatkich o’zgarishiga tahsir etgan omillarni tartib asosida aniqlashtirilib, har bir alohida olingan omilni o’zining o’zgargan holatini saqlab qolgan holda boshqa omillarni dastlabki holatini shartli o’zgarmas tarzida olib qolib, yahni xolislantirib belgilangan matematik amallarni bajarish bilan natijaviy ko’rsatkich o’zgarishiga faqat bir omil (o’zgargan holatdagi omil) tahsiri hisob-kitob qiladi. Hisoblash ishining keyingi jarayonlarida boshqa omillar ham shu tartibda o’rganiladi. Faqat, yakuniy natijaga tahsiri o’rganilgan omil o’zidan keyingi omilni (yoki omillarni) yakuniy natijaga tahsirini hisoblashda xolislantirilmaydi. Balki, ular haqiyqiy o’zgarish holatida olinadi. CHunki, dastlabki bosqichda tahsiri hisob-kitob qilingan omil (yoki omillar) yakuniy natija o’zgarishiga o’z tahsirini ko’rsatib bo’lgan deb qaraladi. Ushbu tartib oxirgi omilning yakuniy natijaga tahsirini hisob-kitob qilgunga qadar davom etadi. SHu usulda har bir omil bosqichma-bosqich almashtirilib, ularning yakuniy natijaga tahsirlari alohida-alohida aniqlanadi. Alohida-alohida hisoblangan tahsir miqdorlari o’zaro qo’shib yoki ayirilganda (bu holat vaziyatga ko’ra amalga oshiriladi) yakuniy natijani o’zgarish miqdoriga teng bo’ladi. Mana shu tartibdagi hisob-kitoblar zanjirli bog’lanish usuliga xos bo’lib, uning mazmunini tashkil etadi. Zanjirli bog’lanish usuli mohiyatini amaliy misolda yanada yaqqolroq ko’rish mumkin.